مهیار صادقی*

نشست تخصصی مشترک دفتر دانشگاهی انجمن جامعه شناسی لرستان و پژوهشکده تعلیم وتربیت استان با عنوان «بررسی تحولات خانواده در لرستان با نگاهی به کتاب زوال پدرسالاری: (فروپاشی خانواده و یا ظهور خانواده مدنی)» دوشنبه 8 مهرماه 1396 در پژوهشکده تعلیم و تربیت لرستان برگزار شد.

در این جلسه جامعه شناسان، اساتید و دیگرعلاقمندان به مباحث اجتماعی حضور داشتند و دکتر مجتبی ترکارانی (رئیس انجمن جامعه شناسی لرستان) و دکتر حسن اسماعیل زاده (رئیس پژوهشکده تعلیم و تربیت استان) به ایراد نظرات و مباحث خود پیرامون موضوع فوق پرداختند.

کتاب «زوال پدرسالاری: فروپاشی خانواده و یا ظهور خانواده مدنی؟» نوشته دکتر سید محمد امین قانعی راد، رئیس اسبق انجمن جامعه شناسی ایران است و او در این کتاب به این موضوع پرداخته است که با تحولات و دگرگونی های عمده ای که در ساختار خانواده اتفاق افتاده است، دل نگرانی عمده ای بوجود امد که خانواده به چه سمتی می‌رود؟. برخی با بدبینی تمام از پایان خانواده صحبت می کنند و برخی دیگر از ظهور خانواده ای انسانی تر و مدنی تر سخن می گویند. ولی واقعا جامعه ما در میانه دو سر این طیف «فروپاشی ومدنی شدن»، به کدام سمت در حال حرکت می باشد؟ آیا وجوه و ابعاد آسیب شناسانه خانواده را باید به مثابه پیامدهای اجتناب ناپذیر دوران گذر تحمل کرد؟ آیا با زوال پدرسالاری می توان کارکردهای  این نظام را در خانواده امروزی رفع کرد؟ راهبردها و سیاست های دولتی در مورد خانواده دارای چه اثراتی هستند؟ اینها برخی از سوالاتی هستند که نویسنده به دنبال پاسخ به آنها در جامعه ایران است.

حسن اسماعیل زاده در ابتدا به اهمیت خانواده به عنوان یک نهاد مهم و تاثیرگذار اجتماعی و نقش آن در حفظ سلامت اجتماع اشاره کرد و سپس به تعریف خانواده و انواع آن در طول تاریخ و نظریه های مرتبط با حوزه خانواده پرداخت و اظهار کرد: تداوم نهاد خانواده همواره وجود داشته و خواهد داشت که در اثر تغییرات اجتماعی شاهد تغییر شکل و کارکرد و ابعاد آن خواهیم بود ولی این نهاد همچنان پابرجا خواهد بود.

وی سپس به معرفی کتاب، اهداف کتاب از دید نویسنده آن، مفاهیم مطرح شده در کتاب (آینده خانواده، پدرسالاری و کارکردها و دلایل زوال آن، خشونت در خانواده، ازدواج، طلاق، سیاست های حکومتی مرتبط با خانواده و نقد آنها و ...) و نقدهایی که بر کتاب صورت گرفته اشاره کرد و گفت: مهاجرت گسترده از روستا به شهر به ویژه در دهه ۶۰که علاوه بر تغییر نوع خانواده، رشد حاشیه‌نشینی را نیز به دنبال داشت. رشد تکنولوژی و تغییر نظام تقسیم کار که باعث طولانی تر شدن دوره مصرف کنندگی افراد شد. ورود رسانه ها به زندگی، اشتغال و تحصیل زنان، از بین رفتن قبح طلاق، سیاست های دولت، تغییر موقعیت های ازدواج، تغییر سبک زندگی و بالا رفتن سطح انتظارات و ... از مهم ترین مواردی بودند که این مدرس دانشگاه به عنوان عوامل دگرگونی و تحول خانواده در استان به آنها اشاره کرد.

مدیر پژوهشکده تعلیم و تربیت استان افزود: با توجه به نتایج سرشماری های گذشته شاهد افزایش بعد خانوار در دهه های سی تا شصت و روند کاهش آن در دهه های بعد در استان هستیم. تعامل کمتر بین اعضای خانواده با توجه به حضور روزافزون رسانه ها در زندگی، هسته ای شدن خانواده ها، تضعیف روابط خویشاوندی، بالا رفتن سن ازدواج، افزایش نرخ طلاق، تغییر ارزش ها و بروز شکاف نسلی، واگذاری کارکردها به نهادهای دیگر و ... از دیگر مواردی بوند که اسماعیل زاده به عنوان مهم ترین ویژگی های خانواده در استان مطرح کرد.

مجتبی ترکارانی دیگر سخنران این نشست گفت: با توجه به سابقه نظام ایلی در لرستان نظام پدرسالاری در این استان ریشه دار است و این نظام نه فقط خانواده گسترده را پوشش داده بلکه به مثابه چتری بزرگ در ساختارهای اجتماعی دیگر مانند تیره و طایفه نیزعمل کرده است. بنابراین طبیعی است که با روندروبه رشد کاهش قدرت نظام پدرسالاری در لرستان، درصورتی که نتوان مواجه مناسبی ایجاد نمود، پیامدهایش می تواند نسبت به جوامع دیگر دردناک تر و ویرانگرتر باشد. بنابراین فهم شتاب و روند افول نظام پدرسالاری و وضعیت گزینه های پیش روی آن در لرستان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

ایشان ادامه داد: کتاب زوال پدر سالاری اثر دکتر قانعی راد از این منظر که سوالات جدی را در معرض دید متفکران ومحققان و کنشگران حوزه عمومی قرار داده اهمیت بسزایی دارد واصولا آثارعلمی را بیشتر باید برمبنای سوالات جدی و همچنین نوع استدلال هایی که برای پاسخ به سوال هایش مطرح می کند باید مورد داوری قرار داد. از این زاویه کتاب زوال پدرسالاری کتاب خوب،عامه فهم و خواص پسندی است. سوال اصلی کتاب این است با زوال پدرسالاری مابه کدام سمت میرویم؟ آیا در حال فروپاشی شکل خانواده هستیم و یا به سمت شکل گیری یک خانواده مدنی میرویم؟ پاسخ هایی که دکتر قانعی راد در کتاب مطرح می کند بسیار قابل تامل است ولی راه سومی که در پاسخ به این سوال می گشاید بسیار مهم تر است. اینکه ما لزوما به سمت این تیپ های ایده ال نمی رویم بلکه همزمان وضعیت های مختلفی از خانواده را (چه در وجه آسیب شناسانه و چه نرمال) در کنارهم خواهیم داشت. طیفی از: خانواده های از هم گسیخته تا خانواده مدنی و لزوما غلبه با هیچکدام از اشکال خانواده نخواهد بود. وی در این اثر تاکید می کند نظام پدرسالاری با همه انتقادهای که امروزه به آن می تواند وارد باشد در زمانه خودش کارکردهای مثبتی هم داشته و به مثابه چتر حمایتی برای همبستگی خانواده عمل کرده است و نباید نظام پدرسالاری را در خانواده به صورت کاملا منفی نگاه کرد. بلکه باید بپذیریم که در سراشیبی قرار گرفته و باید به فکر جایگرین های مدنی برای آن باشیم.

ترکارانی با الهام از سوالات این کتاب به وضعیت خانواده در لرستان پرداخت و گفت: در دوسر طیفی که از آن با عنوان فروپاشی خانواده و یا تشکیل خانواده مدنی ترسیم می شود وضعیت های مختلفی از خانواده در لرستان وجود دارد که بسیاری از آنها نیز وجه آسیب شناسانه دارند.با تضعیف پدرسالاری در میان این طیف ما با شکلی از خانواده مردسالارمواجه هستیم که با ادامه تداوم نظام پدرسالاری ولی با کارکردهای محدود تر به دنبال سلطه مردان به هر قیمت و تداوم قدرت خویش برخانواده می باشد. این شکل از خانواده که به نوعی میراث نظام پدرسالاری است و در جامعه و خانواده با مقاومت های زیادی مواجه است ولی هنوز تداوم و استمرار دارد و در میان خرده فرهنگ روستایی، سنتی و طبقات پایین جامعه ارزشمند و رایج است. وضعیت دیگری بر روی این طیف، خانواده های زن سالارهستند که با افول پدرسالاری در جامعه تشکیل شده است. در این نوع خانواده تنها جای زن و مرد در سالار بودن عوض شده است و زنان در خانواده قدرت نمایی و حکمرانی می کنند. در وضعیت دیگری از خانواده ما با فرزند سالاری مواجه هستیم. در این نوع خانواده فرزندان بر بسیاری از تصمیمات خانواده تاثیر گذاری زیادی دارند. مساله فرزند سالاری با بالارفتن سن ازدواج در خانواده و افزایش تحصیلات فرزندان و بالا رفتن سطح انتظارت خانواده رواج بیشتری یافته است. به طوری که فرزندان والدین را تنها به منزله مسئول خواسته های مادی خود دانسته و تصمیمات آنها در دیگر حوزه های زندگی نمی پذیرند. همچنین باید از خانواده از هم گسیخته وهرج و مرج گرا یاد کرد که به خاطر اعتیاد، فقر، بیکاری وشکاف های نسلی عنان خانواده از هم پاشیده شده و هرکسی در درون خانواده به صورت منفرد عمل می کند(حتی یارانه افراد کاملا تفکیک می باشد!). چنین خانواده ای به شدت در معرض آسیب های اجتماعی و اخلاقی قرار دارد و در پایان می توان از شکل گیری نوعی خانواده مدنی در لرستان نیز یاد کرد که در ان احترام متقابل، جایگاه مناسب زن و مرد و فرزندان در قالب خانواده هسته ای و سهم برابر زنان و مردان در تصمیم گیری خانواده وجود دارد. این نوع خانواده در عین کم رنگ بودن ولی در حال رشد است. خانواده مدنی بر مبنای احترام متقابل و گفتگو استوار است و افراد به میزان توان خویش در تصمیم گیری ها مشارکت دارند. در این شکل خانواده، شاخص هایی چون تحصیلات و اشتغال زنان، به نوعی در متعادل کردن قدرت در درون خانواده موثر می باشند.

وی گفت: البته بعضی از اشکال فوق وجوه آسیب شناسانه‌ای از خانواده را به نمایش می گذارند و اگر این آسیب‌ها را وجوه اجتناب ناپذیر مدرنیته ندانسته و معتقد باشیم می توان بسیاری از آسیب‌های مترتب بر خانواده را کاهش داد. بنابراین شایسته است تحقیقات بیشتری در مورد شیوع وضعیت های مختلف خانواده، علت تغییرات و راهکارهای مناسب در لرستان انجام داد.

ترکارانی در پایان افزود: خانواده از نهادهایی است که همواره سیر تحولی داشته است ولی امروزه تحول آن شتاب بیشتری به خود گرفته است.اما اینکه گزینه های پیش روی ما کدامند و خانواده در جامعه ما به سوی کدام گزینه درحال حرکت است بستگی به این دارد که چه مواجهه ای در مقابل آن انجام می‌دهیم و این مواجهه نیازمند گفتگو و تحقیق و سیاستگذاری می باشد. البته باید به این نکته توجه داشت که به دلیل اینکه پدر سالاری در جامعه ما سابقه و عمق بیشتری دارد به نظر می رسد شتاب زیاد در تضعیف آن بدون ارائه جایگزین های مناسب می تواند پیامدهایی منفی و زیانبار بیشتری برای خانواده و حتی کل جامعه لرستان به همراه داشته باشد. بنابراین شاید این گفته ای محافظه کارانه باشد ولی به نظرم ضرورت دارد در دوران گذار برای رسیدن به یک خانواده مدنی سهمی از اقتدار پدرسالاری را در درون ساختار قدرت خانواده پذیرفت.

*تهیه گزارش (روابط عمومی دفتر دانشگاهی انجمن جامعه شناسی لرستان)

 

• < قبلی
• بعدی >