دکتر شیرین احمدنیا، عضو هئیت علمی دانشگاه علامه‌طباطبایی و مدیرگروه جامعه‌شناسی پزشکی و سلامت انجمن جامعه‌شناسی ایران، صبح روز 18 آذرماه 1392 در نشستی با موضوع «چالش‌های ازدواج و معضلات سلامت اجتماعی خانواده در ایران» در انستیتو روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران، به بررسی واقعیت تحولات ازدواج و نهاد خانوداه در ایران پرداخت.
احمدنیا در این نشست بحث خود را با طرح مسئله شروع کرد و گفت جامعه ایران شاهد تغییرات ارزشی و هنجاری پرشتابی در دوره زمانی نسبتاً کوتاه چند ساله پس از انقلاب سال 57 در سطح جامعه ایرانی و به ویژه در زمینه ازدواج و خانواده بوده است.
بررسی وضعیت ازدواج در گذشته و زمان حال وی افزود: در سال‌های اخیر شاهد تغییرات ارزشی و شتابنده بوده‌ایم. برای بررسی این موضوع ابتدا باید بدانیم منظور از تغییرات شتابنده چیست و نیز نشانه‌های تغییر کدامند و در ادامه بدانیم جنبه مثبت این تغییرات بیشتر است یا جنبه منفی آن و نیز آیا روند تغییرات نگران‌کننده است یا آرامش‌بخش؟
احمدنیا درخصوص بررسی آسیب‌های اجتماعی گفت: ما معمولاً به دنبال آسیب‌ها می‌گردیم، اما اگر قرار باشد به عنوان آسیب‌شناس اجتماعی به موضوعات نگاه کنیم باید به دنبال نشانه‌های بیماری اجتماعی بگردیم مانند یک پزشک که ابتدا علائم و نشانه‌های بیماری را بررسی می‌کند و این به آن معنی است که باید شرایطی که باعث شده ازدواج، خانواده و نهایتاً جامعه از نظم و تعادل نسبی خود خارج شده و در شرایط تهدید یا مخاطره قرار گیرد را بررسی کنیم. این وضعیت مستلزم این پیش‌فرض است که تعادل نسبی داشته باشیم و دلایل به‌هم خودرن این تعادل را مورد مطالعه قرار دهیم.
متوسط تعداد فرزندان در اولین سرشماری پس از انقلاب
این استاد دانشگاه افزود: قبل از هر چیز باید دید در گذشته سن متعارف ازدواج زنان و مردان چه سنی و فاصله متعارف سنی زن و مرد برای ازدواج چقدر بوده است؟ فاصله زمانی ازدواج تا اولین فرزندآوری و نیز فاصله اولین فرزند با فرزند بعدی چه میزان و تعداد ایده‌آل فرزندان یا تعداد عینی فرزندان و جنس ایده‌آل آنان چه بوده است؟ در گذشته از آنجایی‌که فرزند کمک دست و عصای پیری و نان‌آور محسوب می‌شده جنس ایده‌آل فرزندان پسر بوده و نیز فرزندآوری به دلیل همان موضوع درآمدزایی شاخص بالایی داشته و به همان میزان نیز شاخص مرگ‌و‌میر بالا بوده است، لذا متوسط تعداد فرزندان در اولین سرشماری پس از انقلاب 6.4 و فاصله اولین فرزند با سایر فرزندان به اصطلاح شیر‌به‌شیر بوده است.
مصلحت‌اندیشی؛ علت ازدواج در گذشته
احمدنیا در ادامه به شرایط شکل‌گیری ازدواج در ایران در گذشته اشاره کرد و گفت: نحوه انتخاب همسر به عهده پدر و مادر و گاهی قوم و قبیله فرد بوده و انگیزه دختر و پسر از ازدواج، فرزندآوری تلقی می‌شده‌است. در انتخاب همسر نیز به بحث عقد دخترعمو و پسرعمو اهمیت داده می‌شد و عقیده بر این بود که عقد آنها در آسمان‌ها بسته شده است.
وی در ادامه با اشاره به موضوع فیلم عروس آتش گفت: در این فیلم دختری جنوبی برای تحصیل رشته پزشکی به تهران آمده و با همکلاسی خود آشناشده و قصد ازدواج داشت، اما قوم و قبیله و فرهنگ او اجازه چنین کاری را به او نمی‌داد و آن دختر می‌بایست با پسرعموی قاچاقچی خود ازدواج می‌کرد؛ چرا که مصلحت این بود. بنابراین تکلیف ازدواج در گذشته بنا به مصلحت‌اندیشی برزگ‌ترها تعیین شده و تمام این موارد دارای منطق بود و آن منطق؛ بقای نسل و قبیله به‌شمار می‌رفت.
در گذشته اراده پذیرش همسر با جمع بود نه با فرد
این استاد دانشگاه ادامه داد: ازدواج‌ها در گذشته بیشتر درون‌گروهی بود تا برون‌گروهی و اگر ازدواج برون‌گروهی صورت می‌گرفت، مرزهای شناسایی و هدایت جمعی آن گروه مخدوش می‌شد. به همین علت است که امروزه بسیاری از زبان‌ها و فرهنگ‌های قومی را از دست داده‌ایم؛ چراکه شیوه‌های تشکیل خانواده مضمحل شده‌اند. در ازدواج نسل قبل، اینکه افراد در چه سنی و با چه کسی و به شیوه‌ای ازدواج کنند، از قبل مشخص بود. به‌طورکلی اراده پذیرش همسر با جمع بود و نه با فرد؛ به‌صورتیکه گاهی ازدواج‌ها بر اساس منافع مالی و سیاسی گروه و قبیله شکل می‌گرفت.
معیارهای انتخاب همسر در گذشته چه بود؟
اینکه در گذشته آیا عشق معیار ازدواج بوده یا نه؟، سؤال دیگری بود که احمدنیا در ادامه صحبت‌های خود مطرح کرد و ادامه داد: معیارهای مختلفی برای انتخاب همسر وجود داشته که می‌توان به پول، زیبایی، مسکن، شغل ،اخلاق، دینداری، سواد، تحصیلات و صداقت اشاره کرد که البته ترتیب و تنوع معیارهای زن و مرد با هم متفاوت بوده است.
وی با اشاره به کم‌اهمیت بودن معیار سلامت در ازدواج، گفت: معیاری کمتر به آن توجه می‌شود بحث سلامت است؛ هم از بعد جسمانی و هم روانی و اجتماعی.
تغییر ارزش‌ها، باورها و اعتقادات در ازدواج
این استاد دانشگاه در ادامه به مباحث پس از ازدواج در گذشته اشاره کرد و افزود: چندهمسری امری رایج بوده- که البته اکنون نیز هست- و امری غیرمتعارف نبوده و برای آن توجیه وجود داشت. ازدواج موقت نیز پس از ازدواج اول بوده و نیز خیانت و طلاق. البته در مورد طلاق تصور غیرمحتملی بوده که در شرایط خاصی برای زنان رخ می‌داده و البته باید نسبت طلاق به ازدواج در جامعه و نیز میزان طلاق برای زنان و مردان بررسی شود.
وی ادامه داد: درگذشته اصطلاح "بساز‌و‌بسوز" و نیز "با لباس سفید عروسی به خانه بخت رفتن و با کفن سفید برگشتن برای زنان" رایج بوده‌است.
احمدنیا اظهار کرد: وضعیت امروز دیگر به شکل سابق نیست؛ چراکه با تغییرات ارزش‌ها، باورها و اعتقادات جدید مواجهیم که رفتارمان را نیز تغییر می‌دهند.
امروزه تحمل اجتماعی برای عدم ازدواج دختر و پسر افزایش پیدا کرده است
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه وضعیت ازدواج فعلی را بررسی کرد و به بیان مقایسه میان ازدواج و شیوه‌های آن در گذشته و امروز پرداخت و تأکید داشت: سن تجرد قطعی برای زن و مرد فرق کرده و تحمل اجتماعی برای عدم ازدواج دختر و پسر افزایش پیدا کرده است. حتی شیوه و معیار همسرگزینی نیز تفاوت کرده وکنش عقلایی معطوف به هدف، موجب می‌شود که دست به انتخاب بزنیم.
معیار مهم ازدواج؛ عشق/ فضای همسرگزینی گزینه‌های بسیاری را پیش روی افراد قرار می‌دهد
احمدنیا گفت: شکل آشنایی و همسرگزینی از جمع‌گرایی به فردگرایی تغییر پیدا کرده و این تحول از انتخاب جمعی به فردی، قابل تأمل است. عشق به عنوان یکی از ملاک‌ها و معیارهای مهم تلقی می‌شود و نیز فضای همسرگزینی به شرایطی تبدیل شده که گزینه‌های زیادی را پیش روی افراد قرار می‌دهد. این فضاها می‌تواند دانشگاه یا فضاهای شغلی و نیز فضاهای مجازی باشد.
وی علت به‌وجود آمدن فضای مجازی برای آشنایی را محدودبودن فضای واقعی و اجتماعی دانست و ادامه داد: ارزش‌ها نیز دچار تغییر شده‌اند؛ به‌طوری‌که دیگر فرزندآوری تنها هدف و دلیل ازدواج نیست. از دلایل این مسئله می‌توان به مصرف‌گرایی فرزندان اشاره کرد که دیگر پشتوانه زمان پیری و درآمدزا نیستند.
احمدنیا تأکید کرد: البته فضای زندگی اجتماعی میز بر انتخاب‌ها و هنجارهای ما تأثیر می‌گذارد.
از منظر جامعه‌شناسی خانواده بهتر است ازدواج‌ها همگون‌همسری باشد
مکتب نوین همسرگزینی بحث دیگری بود که این استاد دانشگاه به آن پرداخت و گفت: دختران و پسران امروز در فضاهایی مانند خیابان و مراسم مذهبی و حتی ازدواج غیابی به انتخاب همسر می‌پردازند. متأسفانه موضوعی که امروزه ازدواج را دچار مشکل می‌کند این است که سابقه آشنایی‌های پیش از ازدواج کم است. موضوع دیگر نیز بحث رواج ازدواج‌های ناهمگون است. از منظر جامعه‌شناسی خانواده بهتر است که ازدواج‌ها همگون‌همسری باشد که دو نفر از لحاظ فرهنگی، اجتماعی، تحصیلات، قومی و مذهبی شباهت بیشتری داشته باشند و اینگونه شانس موفقیت ازدواج خود را افزایش دهند.
میانگین غیررسمی سن ازدواج در ایران؛ 29 تا 30 سال/ پزشکان برای حل مسئله اجتماعی بکارت وارد عرصه می‌شوند
احمدنیا به افزایش سن ازدواج در ایران اشاره کرد و گفت: متوسط سن ازدواج در ایران همانند آلمان به 29 تا 30 رسیده که البته آمارهای رسمی به 26 و 27 سال اشاره می‌کنند. همچنین از معاشرت‌های پیش از ازدواج که بدون نظارت والدین صورت می‌گیرد، می‌توان به عنوان رفتار پرخطر یاد کرد. اینجاست که بحث بکارت، سقط جنین و نیز مبتلا شدن به ویروس ایدز به‌میان می‌آید و ازآنجایی که جامعه به سمت پزشکی‌شدن در حال حرکت است، پزشکان در این عرصه وارد می‌شوند و برای یک مسئله اجتماعی مانند بکارت دختران راه‌حل پزشکی ارائه می‌دهند. همان‌طور که برای بحث اعتیاد معتقدند کسی که موادمخدر مصرف می‌کند مجرم نیست، بلکه باید به او در مقام یک فرد بیمار نگاه کرد.
از میان رفتن قبح طلاق
مدیر گروه جامعه‌شناسی انجمن جامعه‌شناسی ایران گفت: جامعه با انواع پیامدهای مثبت و منفی از نظر آسیب‌شناسی اجتماعی خانواده و نیل به سلامت اجتماعی در سطح فرد و خانواده روبروست. مسیری که در راه ازدواج طی می‌کنیم الزاماً مسیر تکامل نیست، بلکه مسیر تحول است که هم جنبه مثبت دارد و هم منفی. باید دید پس از ازدواج چه اتفاقی رخ می‌دهد؛ اکنون افراد اراده کنند از ازدواج و شرایط بد خانوادگی خارج می‌شوند و قبح طلاق از میان رفته است. افزایش آمار طلاق رسمی نیز نشان‌دهنده همین نکته است. طلاق راه چاره‌ای برای فرار از شرایط نابسامان خانوادگی است؛ لذا برای جلوگیری از مشکل طلاق رسمی و نیز عاطفی باید بنیان ازدواج را از ابتدا به صورت درست شکل دهیم.
احمدنیا به تغییرات شکلی خانواده در ایران از خانواده گسترده به هسته‌ای اشاره کرد و ادامه داد: در گذشته پدربزرگ و مادربزرگ و دیگر اعضای خانواده در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند، اما اکنون فرزندان مستقل از خانواده‌ها هستند. همچنین فرزندآوری دیگر تنها هدف ازدواج نیست، بلکه افراد به دنبال رفع نیازهای خود از جمله نیاز به داشتن همدم چه از لحاظ جسمی و چه به لحاظ روحی هستند و نیاز به دوست‌داشتن و دوست داشته شدن را در انتخاب شریک زندگی خود جست‌و‌جو می‌کنند. همچنین از دیگر نیازهایی که امروزه با ازدواج رفع می‌شود نیاز به آرامش، امنیت و حمایت اجتماعی است.
فردگرایی در ازدواج به جای جمع‌گرایی
احمدنیا اظهار داشت: عده‌ای به نظریه مبادله در ازدواج معتقدند و ازدواج را نوعی بده‌بستان در نظر می‌گیرند که گاهی به درستی این بده بستان صورت می‌گیرد و گاهی خیر.
وی گفت: وضعیت ازدواج به‌گونه‌ای شده که عده‌ای حتی به این مسئله می‌پردازند که آیا حتماً باید ازدواج کرد؟، و اگر باید، به چه انگیزه و هدفی؟، و حتی اگر انگیزه و هدف آن را نیز پیدا کردند با چه کسی؟؛ به هرحال به‌نظر می‌رسد الگویی برای ازدواج نیست و ناچاراً فرد باید خود تصمیم بگیرد که ازدواج کند یا نه و با چه کسی و با چه هدفی و تبعات ازدواج کردن یا نکردن را نیز بپذیرد.
این استاد دانشگاه به تفاوت دیگر ازدواج امروزی با نسل‌های پیشین اشاره کرد و گفت: از دیگر تفاوت‌های میان ازدواج امروزی با نسل گذشته این است که امروزه سابقه رفتار پرخطر و در نتیجه خطر ابتلا به ویروس اچ.آی.وی مثبت افزایش پیدا کرده‌است، اما هنوز نمی‌توان هنگام ازدواج به فرد مقابل گفت که آزمایش مربوط به آن را همانند آزمایش اعتیاد انجام دهد.
احمدنیا به فاصله بین بلوغ و سن ازدواج رسمی اشاره کرد و افزود: همین عامل باعث بروز رفتار پرخطر شده و اینجاست که بحث سلامت اجتماعی به میان می‌آید که فراتر از سلامت جسمانی است.
لزوم تعامل بین‌رشته‌ای برای بررسی وضعیت ازدواج
پاسخ به سوال‌های مطرح شده و نیز بررسی تفاوت ازدواج نسل گذشته و امروز به ما نشان می‌دهد. احمدنیا معتقد است در پاسخ به این سؤال که آیا امروزه دچار آشفتگی در امر ازدواج هستیم یا خیر؟، نیاز به تعامل بین‌رشته‌ای داشته و باید جمعی از پزشکان، روان‌پزشکان، سیاست‌مداران و جامعه‌شناسان به این پرسش پاسخ دهند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: زمانی زن را برابر مادری می‌دانستند و هویت اجتماعی زنان در فرزندپروری تعریف می‌شد، اما اکنون زنان هویت اجتماعی خود را به‌گونه‌ای دیگر تعریف می‌کنند. همچنین عرصه انتخاب برای دختران نیز باز شده تا با اراده خود و بدون ازدواج بتوانند مادر بودن را تجربه کنند؛ چراکه اخیراً در قانون خانواده آمده که دختر مجرد 35 ساله می‌تواند بدون ازدواج کودکی را به فرزندی قبول کند.
- توضیحات
- زیر مجموعه: گزارش نشست ها
- دسته: گزارش نشست گروه جامعه‌شناسی پزشکی و سلامت
- آخرین به روز رسانی در 02 اسفند 1394