گروه جامعه شناسی خانواده روز دوشنبه نهم آذرماه 1394 نشستی با حضور اساتید و اعضای گروه و جمعی از علاقمندان برگزار کرد که در آن دکتر اسد خالدی با عنوان «بررسی جامعه شناختی فناوری های نوین ارتباطی و تاثیر آن بر ارتباطات خانوادگی در شهر شیراز» به سخنرانی پرداخت. 

در ابتدای نشست دکترباقر ساروخانی، استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران، گفت: «خانواده از دیرباز بستر حیات، مهر، عشق ، همدلی ، وفاق و عواطف انسانی بوده است و تنها با این ویژگی هاست که اداره خانواده میسر و سهل می شود. خانواده یک واحد خاص است و اشتباه است که آن را واحد اجباری بدانیم چون در شرایط جبر است که هرم قدرت و آن هم قدرت به شکل عمودی معنا پیدا می کند. مدیر گروه تخصصی جامعه شناسی خانواده گفت: وقتی بحث از خانواده مطرح می شود بحث ارتباطات خانوادگی نیز مهم تلقی می شود .ارتباطات خانوادگی نیز از این منظر دارای اهمیت است که از شکل سنتی خود به اشکال جدیدتر تغیر کرده اند. شاخصه های ارتباطات انسانی در شکل سنتی، رو در رو بودن و چهره به چهره بودن بود که با گذشت زمان و حضور تکنولوژی های نوین ارتباطی، اشکال ارتباطات خانوادگی نیز با تغییر مواجه شد به طور مثال ایجاد خانواده های اضطراری، خانواده های اجباری که در آن روابط اعضا به شکل موزاییکی است و تفردی شدن خانواده ها از ثمرات این تغییر محسوب می شوند. این اشکال دائما در حال تغییرند. با توجه به ابعاد گسترده ارتباطات و فناوری های نوین ارتباطی و تکنولوژی های جدید و تاثیر انکار نشدنی آن بر رفتار و روابط در میان اعضای خانواده، بایستی دو نوع پرسش، پاسخ دهیم. پرسش نخست؛ چگونه در این شرایط می توان از حریم خانواده حفاظت کرد ؟ وپرسش دوم چگونه میتوان به کیفیت و تداوم ارتباطات در درون خانواده افزود ؟ با وجود رشد و قدرت نفوذ رسانه ها در تمامی ابعاد و ارکان جامعه همچنین در خانواده چه راهکارهایی برای جلوگیری از تفردی شدن، روابط موزاییکی اعضای خانواده با یکدیگر و خانواده اضطراری وجود دارد؟ چگونه می توان جلوی این مهمان ناخوانده (رسانه ) را گرفت؟ نگاه ما به تکنولوژی باید مثبت یا منفی و یا خنثی باشد ؟. بنظر می رسد هیچ گریزی نیست مگر این که ارتباطات و فناوری های نوین ارتباطی و تکنولوژی های جدید را با آگاهی تمام در خدمت بگیریم ».

سپس در ادامه سخنران جلسه، دکتر خالدی، دکترای جامعه شناسی فرهنگی و استاد دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه فرهنگیان شیراز، بحث خود را آغاز کرد و گفت: « یکی از پدیده های انکار نشدنی در جوامع امروزی و از جمله جامعه ما، گسترش روز افزون فناوری های نوین ارتباطی است که منجر به تغییرات عمده ای در روابط و مناسبات خانوادگی گردیده است. امروزه فناوری اطلاعات به مدد فناوری ارتباطات فراگیر شده و جهان را دگرگون ساخته است. مهم ترین تغییراتی که این فناوری در جهان بوجود آورده، به وسیله مارشال مک لوهان در عبارت «دهکده جهانی» خلاصه شده است که در آن مردم نقاط مختلف در کشورهای سراسر کره زمین به مانند ساکنان یک دهکده امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهای جهانی را دارند. اما امروزه پیشرفت تکنولوژی سبب دور شدن اعضای خانواده از یکدیگر شده است. به طوری که هر یک از افراد خانواده به خاطر مشغول بودن به تماشای رسانه های دیداری یا درگیر بودن با رایانه و اینترنت و بازی های رایانه ای، کمتر وقت می کنند با یکدیگر بنشینند و صحبت کنند و این خود باعث سرد شدن روابط بین والدین و فرزندان شده است، به گونه ای که آنان کمتر حوصله یکدیگر را دارند».

دکتر خالدی افزود: در این پژوهش رابطه استفاده از فناوری های نوین ارتباطی (اینترنت، ماهواره و تلفن همراه) و تاثیر آن بر روابط خانوادگی در بین شهروندان شیرازی بررسی شده است و مهمترین اهداف عبارتند از: 1- بررسی تاثیر فناوری های نوین ارتباطی (اینترنت، ماهواره و تلفن همراه) بر ارتباطات خانوادگی در شهر شیراز.2- بررسی تاثیر فناوری های نوین ارتباطی بر ابعاد ارتباطات خانوادگی (رضایت از زندگی زناشویی، روابط چهره به چهره والدین و فرزندان، اعتماد اجتماعی زوجین، توزیع یا هرم قدرت در خانواده ، روابط مددکارانه) 3- بررسی تاثیر فناوری های نوین ارتباطی بر هویت اجتماعی اعضای خانواده. پس از مطالعه و بررسی نظریات موجود در زمینه فناوری های نوین ارتباطی و ارتباطات خانوادگی مانند نظریه جامعه اطلاعاتی، نظریه مارپیچ سکوت، نظریه معنا، نظریه جامعه توده ای، نظریه گلوله جادویی، نظریه الگوگیری، نظریه جامعه پذیری نقش های جنسیت، نظریه کارکردگرایی، نظریه مبادله و نظریه هویت اجتماعی، از چارچوب نظری کاشت و ساخت یابی گیدنز استفاده شده است. بنابر نظریه کاشت که توسط جرج گربنر توسعه پیدا کرده است، رسانه ها به ویژه تلویزیون در شکل دادن به عقاید، نگرش ها و رفتار تاثیرات اساسی دارند. نظریه پردازان این رهیافت به تاثیر بلند مدت تلویزیون که به صورت آرام، به تدریج و غیر مستقیم بوده اما انباشته و معنی دار عمل می کند، معتقد هستند و بر این باورند که تماشای زیاد تلویزیون گرایشات افراد را منطبق و سازگار با جهت پیام های نمایش داده شده در تلویزیون، پرورش می دهد. نظریه ساخت یابی (ساختار بندی) گیدنز می کوشد عاملیت و خلاقیت انسانی را در فرایند دائمی ایجاد و باز ایجاد جامعه نشان داده و رابطه دو سویه و انعکاسی فرد انسانی و جامعه، سبک زندگی، سیاست رهایی بخش و سیاست زندگی، پویایی های جهانی و مفاهیمی از این دست را روشن کند. گیدنز تامل و باز اندیشی در مورد هویت را منحصر به دوران مدرن می داند. به اعتقاد گیدنز جامعه جدید تحت تاثیر امواج جهانی قرار گرفته و ساخت یابی در همه سطوح آن در جریان است و باز اندیشی سنت ها تسریع شده است. گیدنز معتقد است در جامعه جدید، فردیت روز به روز بیشتر می شود و شکل های کهن همبستگی رنگ می بازد و لذا باید اعتماد فعالانه بازسازی شود. این امر فقط با گفتگو میسر است. همزیستی با دیگران در یک وضعیت مدارای متقابل از راه گفتگو در یک فضای عمومی ممکن است و از سطح خانواده تا سیاست های جهانی را در بر می گیرد. این پژوهش از نوع تحقیقات همبستگی و مقایسه ای است که به روش پیمایشی و ابزار پرسشنامه محقق ساخته با نمونه ای از 384 خانوار شیرازی با استفاده از نرم افزار spss و لیزرل از طریق نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای و تصادفی سیستماتیک انجام شده است.

وی خاطر نشان کرد: در دو بخش آمار توصیفی با استفاده از جداول فراوانی و شاخص هایی نظیر حداقل، حداکثر، میانگین و انحراف معیار به توصیف داده ها پرداخته شد و در بخش دوم با استفاده از آمار استنباطی فرضیه های تحقیق به بوته آزمایش گذاشته شده است. یافته های تحقیق بر مبنای ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین میزان استفاده از فناوری های نوین ارتباطی با روابط خانوادگی و ابعاد آن (روابط زناشویی، روابط چهره به چهره والدین و فرزندان، اعتماد زناشویی و ارتباط مددکارانه در خانواده) رابطه منفی و معنی دار وجود دارد. اما بین استفاده از فناوری های نوین ارتباطی و بعد دیگر روابط خانوادگی (هرم قدرت) رابطه مثبت و معنی دار وجود دارد. نتایج حاصل از مدل رگرسیونی نشان می دهد در مجموع میزان استفاده از تلفن همراه و ماهواره 17 درصد از تغییرات در متغیر وابسته را تبیین می کند. در آزمون تحلیل مسیر مشخص گردید میزان استفاده از ماهواره هم به طور مستقیم و هم از طریق هویت اجتماعی (غیر مستقیم) که به عنوان متغیر واسطه ای مورد استفاده قرار گرفت، بر روابط خانوادگی تاثیر دارد. اما دو بعد استفاده از اینترنت و تلفن همراه تنها از طریق هویت اجتماعی و به طور غیر مستقیم بر ارتباطات خانوادگی تاثیر دارد. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد هرچه خانواده ها به صورت منظم تر از فناوری های نوین ارتباطی استفاده کنند، مطلوبیت روابط خانوادگی به طور کلی و نیز مطلوبیت روابط زناشویی، روابط والدین و فرزندان، اعتماد زناشویی و روابط مددکارانه در خانواده آن ها کمتر می شود.

دکتر خالدی گفت: در این پژوهش هویت اجتماعی متغیر واسطه ای در نظر گرفته شد چرا که معتقدم همانطورکه فناوری های نوین ارتباطی بر ارتباطات خانوادگی تاثیر دارند بر هویت اجتماعی افراد نیز تاثیر می گذارند. هویت به معنی عام کلمه یکی از مقولات حیات اجتماعی آدمی است که در طول تاریخ، در حالت سیال معنی و مفهوم قرار داشته و دارد، چنان که مفهوم هویت امروزه بیش از هر زمان دیگر، تحول پذیرتر می نمایاند. یکی از دلایل این تغییر پذیری را باید در سرعت تغییرات معاصر دانست. هویت ابتدا به معنای یکی شدن و در روانشناسی به معنای یکی شدن خود مطرح گردیده است و در مردم شناسی، هویت متجلی در هویت نژادی بوده است. هویت از نظر جامعه شناسی صرفا یکی شدن خود نیست، بلکه یکی شدن با خود و دیگران محسوب می شود که توضیح دهنده هویت فردی و اجتماعی است. بر اساس نظریه هویت، فرایند هویت یک سیستم کنترل است که مجموعه ای از هنجارها و ضد هنجارها را در فرد و جامعه به وجود می آورد. هویت مجموعه معانی است که چگونه بودن را در خصوص نقش های اجتماعی به فرد القا می کند و یا وضعیتی است که به فرد می گوید او کیست و مجموعه معانی را برای فرد تولید می کند که مرجع کیستی و چیستی او را تشکیل می دهد. در این پژوهش با توجه به اینکه متغیر واسط هویت اجتماعی می باشد، به طور مفصل از نظریه هویت اجتماعی بحث شده، همچنین بحثی مطرح شده تحت عنوان فناوری های نوین ارتباطی و هویت اجتماعی. هویت اجتماعی پاسخگویان به وسیله 15 گویه مورد سنجش قرار گرفت.( 2گویه در آزمون تحلیل گویه حذف شد) هر گویه از 1تا5 ارزش گذاری شد. هویت اجتماعی پاسخگویان توسط13 گویه مورد سنجش قرار گرفته و هر گویه از حداقل 1 ( کاملا موافق ) تا حداکثر 5 ( کاملا مخالف ) را به خود اختصاص می دهد. لذا نمره پاسخگویان می تواند از حداقل 13 ( هویت مدرن یا کمترین هویت اجتماعی سنتی ) تا 65 ( بیشترین هویت اجتماعی سنتی ) در نوسان باشد. برای طبقه بندی نمودن این متغیر، مجموع نمرات آن ها به سه دسته تقسیم شده است که در آمار توصیفی بیشتر توضیح داده شده و براین اساس هویت اجتماعی پاسخگویان به سه دسته هویت اجتماعی مدرن، هویت اجتماعی در حال گذار و هویت اجتماعی سنتی تقسیم شده است و هویت اجتماعی بین ابعاد استفاده از فناوری های نوین ارتباطی و ارتباطات خانوادگی نقش واسطه گری دارد.

سخنران جلسه در پایان به ارائه پیشنهادات پژوهشی و اجرایی پرداخت و گفت: یکی از مراحل اساسی و کاربردی هر پژوهش، ارائه پیشنهادات و راهکار برای پژوهش­های آتی و همچنین ارائه پیشنهادات اجرایی به سازمان­ها و مسئولین مربوطه می­باشد. پیشنهادات پژوهشی عبارتند از؛

1) بررسی فناوری­ های نوین ارتباطی و شاخص­ های آن نشان داد که میزان استفاده خانواده­ های شیرازی براساس نتایج؛ در برخی شاخص­ ها تقریباً بالا است، که توانسته دو نتیجه را به همراه داشته باشد.

2-1) از آنجا که خانواده شیرازی توانسته رابطه ­ای منطقی بین میزان استفاده از این تکنولوژی ­های نوین و سنت ­های خود برقرار سازد، در این حالت روابط بین فردی در حوزه خانواده چندان تنزل نکرده و می ­توان گفت در خانواده­ هایی که سنتی ­تر بوده ­اند، میزان استفاده از رسانه­ های جدید به گونه ­ای با حفظ سنت همراه بوده است.

2-2) هر زمانی که خانواده شیرازی بریده از سنت­ ها، به دنبال تقلید از الگوی غربی بوده و در استفاده از فناوری ­های جدید راه افراط را پیموده است، براساس نتایج بدست آمده از تحقیق، روابط خانوادگی دچار آسیب شده است. بنابراین پیشنهاد می ­شود در پژوهش‌ های آتی، پژوهشی تحت عنوان بررسی تاثیر فناوری های نوین ارتباطی بر ارزش های خانواده انجام شود.

2) ­با توجه به اینکه در این پژوهش تاثیر فناوری های نوین ارتباطی بر ارتباطات خانوادگی مورد بررسی قرار گرفته و برای ارتباطات خانوادگی ابعادی در نظر گرفته شده است، این ابعاد می تواند هر کدام عنوان یک پژوهش باشد. بنابراین پیشنهاد می شود تاثیر فناوری های نوین ارتباطی بر هریک از ابعاد ارتباطات خانوادگی به عنوان یک موضوع پژوهش و به طور مستقل مورد مطالعه قرار گیرد.

3) برای مطالعه چنین موضوعی، لازم است که یک پژوهش کیفی با حجم نمونه کوچکتر و با کنترل بسیاری از متغیرهای دیگر و با مصاحبه عمیق انجام پذیرد و رابطه هریک از ابعاد فناوری های نوین ارتباطی مانند اینترنت، ماهواره و تلفن همراه، به طور مجزا مورد مطالعه قرار گیرند تا تاثیر عواملی که بر شکل ­گیری هویت اجتماعی و ارتباطات خانوادگی مؤثرند، دقیق تر سنجیده شود.

4) با توجه به اینکه این پژوهش خانواده را مطالعه کرده و تأکید آن بر روابط خانوادگی و مسائل زوجین می­باشد، پیشنهاد می­شود تحقیقی در زمینه­ فناوری­های نوین ارتباطی با محوریت جوانان انجام شود.

5) در این پژوهش هویت اجتماعی متغیر واسط است که با توجه به نتایج پژوهش و رابطه منفی بین استفاده از فناوری های نوین ارتباطی و هویت اجتماعی پاسخگویان و همچنین تاثیر هویت اجتماعی بر ارتباطات خانوادگی که در این پژوهش مشخص شد هرچه هویت اجتماعی سنتی تر باشد، ارتباطات خانوادگی از انسجام بیشتری برخوردار خواهد بود، پیشنهاد می­شود در پژوهش های آتی، پژوهشی با محوریت خانواده تحت عنوان بررسی میزان رابطه استفاده از فناوری های نوین ارتباطی و بحران هویت انجام شود. به این دلیل که یکی از آثار رسانه های جدید در جوامع، به خصوص جوامع در حال گذار، ایجاد بحران هویت ملی می باشد.

6) این پژوهش در کلان ­شهر شیراز انجام شده است. پیشنهاد می ­شود پژوهشی با همین عنوان در کلان­ شهر دیگری انجام شود.

7) براساس نتایج پژوهش، به نظر می ­رسد پای ­بندی به سنت­ها و اعتقادات می­تواند باعث حفظ خانواده و استمرار صمیمیت در بین اعضای خانواده باشد. پیشنهاد می­شود پژوهشی در حوزه دین و ارتباط آن با فناوری­ های نوین ارتباطی انجام شود.

همچنین پیشنهادات اجرایی عبارتند از :1) تولید برنامه­ های خانوادگی در رسانه­ ها؛ به این معنا که رسانه ­ها بر روی برنامه­ های خانوادگی متمرکز شوند و در این زمینه آرمان­ سازی کنند. 2) فراهم کردن امکانات آموزشی و کتاب ­های جدیدی که خانواده­ ها به راحتی بتوانند با دانش روز دنیا و دستاوردهای جدید آشنا شوند و از طریق اطلاع­ رسانی مناسب بتوانند با آگاهی مسیر زندگی خود را انتخاب نمایند.3) انجام تحقیقات پیمایشی و کاربردی در بین خانواده­ ها برای پی بردن به خواسته­ ها و موضوعاتی که همواره ذهن آنها را درگیر می ­کند، مانند مسائل فرهنگی و اجتماعی کشور و همچنین ارائه راهکارهای کاربردی مناسب در این زمینه­ ها می­تواند مؤثر واقع شود. 4) برای ارتقاء و انسجام خانواده­، برنامه­ هایی تولید شوند که حاکی از پاسداشت ارزش ­های خانوادگی باشد و به گونه­ ای از طریق این برنامه ­ها به اعضای خانواده القاء شود که خانواده میراثی اجتماعی است که از نیاکان ­مان به ما رسیده و لذا جوانان و سایر اعضای خانواده باید بدانند که بزرگترین سرمایه اجتماعی، داشتن خانواده­ ای حامی است و همچنین تلاش در جهت دانستن این نکته که، این خانواده است که در برابر همه­ سختی­ها و مشکلات زندگی به اعضایش کمک می­کند و همواره پویاست. جوانان و فرزندان در یک خانواده به یاد داشته باشند که خانواده به مثابه سرمایه­ای اجتماعی، مرکز اعتماد، همیاری، همکاری و تشویق اعضای خود برای شرکت در شبکه­ های اجتماعی است. 5) پیشنهاد می­شود برنامه ­هایی از طریق رسانه­ ها تدوین گردد که تأکید آن بر پررنگ کردن خانواده­ ها در مقام گروه مرجع باشد، نه هنرپیشه­ های خارجی و ایرانی. 6) ساختن زندگی و اندیشه مدرن براساس سنت؛ به این معنا که زندگی مدرن را بر داشته­ های میراث اجتماعی نیاکان ­مان بسازیم. درواقع خانواده ایرانی ضمن اینکه سنت ­هایی مثل عید نوروز، چهارشنبه سوری، دید و بازدید از اقوام و ... را زنده نگاه می­دارد، در عین حال حرکت رو به جلو داشته باشد و به اصطلاح به دهکده جهانی مک­ لوهان هم بپیوندد.

دکتر اسد خالدی در پایان در نتیجه گیریی بحث خود گفت: نتیجه این پژوهش نشان داد که خانواده های شیرازی به فیلم ها و سریال های فارسی و خصوصا آن‌هایی که دارای موضوعات خانوادگی هستند علاقه زیادی دارند و به نظر می رسد دست اندر کاران شبکه ‌های ماهواره ای نیز این نکته را به خوبی در یافته و به همین جهت حجم چشمگیری از برنامه های خود را به این موضوعات اختصاص داده اند. بنابراین دست اندرکاران رسانه ملی نیز باید ساخت محصولاتی از این نوع و با کیفیت مناسب را در دستور کار خود قرار دهند تا مخاطبین کمتر به سمت شبکه‌ های ماهواره ای برون مرزی گرایش داشته باشند .

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات می تواند از طریق فیلترینگ هوشمند شبکه های اجتماعی مطالبی را که در این شبکه ها پخش می شود مدیریت نموده و آن دسته از محتواهایی که برای خانواده ها سودمند می باشد در اختیار آنان قرار دهد. یعنی برای شکستن سکوتی که این روزها در خانواده ها مستولی شده و ناشی از پر کردن جای خالی رابطه با تکنولوژی سرد و بی روح است، نیازمند مدیریت نرم و فرهنگی مراکز مسئول از جمله وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هستیم.

برای اینکه افراد خانواده بتوانند با استفاده صحیح از رسانه ها آگاهی خود را افزایش دهند، با عرضه کتاب و اطلاع رسانی به خانواده ها از طریق سازمان های فرهنگی مانند ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، سواد رسانه ای را در خانواده ها گسترش دهیم و شرایطی را فراهم آوریم تا هر خانواده ایرانی با خیالی آسوده بتواند از فناوری های جدید ارتباطی استفاده کند و از گزندهای آن نیز در امان باشد. همچنین ضرورت دارد وزارت آموزش و پرورش هرچه سریع تر مبحث سواد رسانه ای را با همکاری، همفکری و مشارکت تخصصی ارگان های ذی ربط به ویژه دفتر سلامت روانی – اجتماعی وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در کتب درسی تمام مقاطع تحصیلی بگنجاند.

در پایان جلسه دکتر غلامعباس توسلی ضمن تشکر از سخنران جلسه گفت: برای رسیدن به نتایج و یافته های جدید و مطلوب، به تمامی محققان و پژوهشگران پیشنهاد می کنم بدنبال ترکیب اسناد مربوط به موضوع و آمارمربوط به آن باشند چرا که تنها در این صورت است که می توان به نتایج مطلوب رسید و این امر میسر نمی گردد مگر شناسایی موضوعاتی که مرتبط با نیازهای جامعه باشند. موضوعاتی که باید شفاف و روشن مطرح شوند. سپس ابعاد موضوع را درکشور خود با دیگر کشورها مقایسه نمود چون تنها این راه است که به محققان کشور کمک می کند تا به نتایج نو و بدیعی دست پیدا کنند .

• < قبلی