DSC 0645گزارش برگزاری همایش «امر دینی در جامعه ایران» با مشارکت اعضای گروه دین انجمن جامعه‌ شناسی ایران در پاریس

همزمان با طرح مسائل مختلف مربوط به مسلمانان در جهان، مطالعات اجتماعی در حوزه های مختلف مربوط به کشورهای اسلامی گسترش یافته است و موسسات مختلف و پژوهشگران متعددی در سال‌های اخیر در کشورهای متعدی به پژوهش در این حوزه مطالعاتی مشغول شده اند. 

مطالعات اجتماعی دینِ جامعه ایران، نیز به خصوص پس از پیروزی انقلاب در دپارتمان‌ های مختلف مطالعات اجتماعی گسترش یافته است. در ایران نیز جامعه شناسی دین هر چه بیشتر به سمت نهادینه شدن و شکل گیری گروه های پژوهشی مشخص پیش می رود و لزوم برقراری ارتباط با میدان جهانی پژوهش در این حوزه و تبادل افکار پیرامون ابعاد مختلف امر دینی در جامعه ایران، بیشتر احساس می شود. در همین راستا سمینار بین المللی دو روزه «امر دینی در جامعه ایران» در روزهای بیستم و بیست و یکم مارس سال جاری میلادی (بیست و نهم اسفند 1393 و یکم فروردین 1394) در پاریس برگزار شد تا امکان گفت و گوی پژوهشگران حوزه مطالعات اجتماعی دینِ جامعه ایران را که در کشورهای مختلف، به پژوهش در این حوزه مشغول اند فراهم کند.

برگزاری این سمینار در قالب همکاری مشترک میان تعدادی از اساتید، دانشجویان، موسسات و گروه‌های پژوهشی از کشورهای مختلف شکل گرفت. سمینار در مدرسه مطالعات علوم اجتماعی پاریس (EHESS) و با همکاری انجمن ایرانشناسی فرانسه (IFRI)، مرکز مطالعات اجتماعی دین (CéSor)، موسسه مطالعات اسلام و جوامع جهان اسلام (IISMM) و گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع، برگزار گردید. این سمینار به صورت بین رشته‌ ای و با حضور پژوهشگرانی از حوزه‌ های مختلف علوم اجتماعی نظیر انسان ‌شناسی، جامعه‌ شناسی، تاریخ معاصر و ... شکل گرفت. 

مدیریت همایش به صورت مشترک توسط دکتر سبرینا مروین و دکتر سپیده پارساپژوه از موسسه مطالعات اسلام و جوامع جهان اسلام و مرکز مطالعات علوم اجتماعی در حوزه دین،  فرانسه و دکتر سارا شریعتی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و از اعضای گروه دین انجمن جامعه شناسی ایران، انجام شد و ابعاد مختلف تحول موقعیت دین در جامعه ایران در نشست‌های مختلف این سمینار موضوع بحث قرار گرفت. از ایران، علاوه بر دکتر سارا شریعتی، دکتر مهرداد عربستانی، عضو هیئت علمی گروه انسان شناسی دانشگاه تهران و مهدی سلیمانیه و آرمان ذاکری، دانشجویان دکترای جامعه شناسی و اعضای گروه دین انجمن جامعه شناسی ایران، در این همایش حضور یافته و به ارائه مقاله پرداختند.

دکتر سبرینا مروین: «زمینه‌ همکاری بین رشته ‌ای و بین ‌المللی علمی ایجاد شد»

دکتر سبرینا مروین، در پاسخ به پرسشی در مورد چرایی برگزاری این همایش، می‌گوید که مسأله ‌برگزاری تبادلات علمی بین المللی میان پژوهشگرانی که در حوزه‌ های مشترکی فعالیت می‌کنند، یک هنجار پذیرفته ‌شده و آشناست؛ اما این بار ماجرا کمی متفاوت بود چرا که هدف، گردهم‌ آوردن محققین از دو کشور و چند حوزه‌ متفاوت علمی بود: تاریخ، جامعه‌ شناسی و انسان‌ شناسی. من فکر می‌ کنم که همه‌ ما از ایزوله ‌شدگی(انزوا) و حبس شدن در چهارچوب‌ های قراردادی حوزه‌ های مطالعاتی‌ مان رنج می ‌بریم و به این مسأله نیاز داریم که گره‌ ها و زمینه‌ های مشترک زمانی و مکانی برای دیالوگ‌ های نخبگانی به خصوص در مورد مطالعات دینی فراهم کنیم. چرا که ما نمی‌توانیم به پژوهش‌ها و آثار علمی یکدیگر بی‌ تفاوت باشیم. با این انگیزه‌ ها بود که که ما دکتر سارا شریعتی را به عنوان استاد میهمان به پاریس دعوت کردیم و این مسأله این امکان را به ما داد که این اهداف را با کمک یکدیگر محقق کنیم و به همراه دکتر سپیده پارساپژوه (از محققین همکارم در مرکز مطالعات اجتماعی دین (CéSor) این برنامه را سازمان دادیم.

دکتر سپیده پارساپژوه: «نتیجه‌همکاری صادقانه‌ علمی، بیش از پیش بینی ما بود»

دکتر سپیده پارساپژوه به عنوان یکی دیگر از برگزارکنندگان، در توضیح فرآیند انتخاب و دعوت از محققین شرکت کننده در این همایش می‌گوید: «برای پاسخ به این سوال باید به داستان شکل گیری اندیشه این همایش برگردم. به دنبال چند سال همکاری با خانم دکتر مروین، دغدغه مشترک ما در رابطه با موضوع مطالعات اجتماعی در حوزه دین ما را به سمت ایجاد یکسری روابط علمی بین ایران و فرانسه سوق داد. ایشان از منظر یک متخصص حوزه تشیع، و بنده بیشتر از منظر علوم اجتماعی در ایران، سعی کردیم تا طرح مساله‌ ای را پیرامون موضوع دین از منظر علوم اجتماعی در ایران طرح کنیم.

مطالعه دین اسلام و تشیع از منظر فلسفی و اسلام شناسی و همچنین در حوزه فیلولوژیک (مطالعه انتقادی متون دینی) در فرانسه سابقه ای طولانی دارد و مکتب قوی ای را، به ویژه بدنبال کارهای هانری کربن تشکیل داده است. در حوزه علوم اجتماعی، هر چند مطالعه دین به عنوان واقعیت اجتماعی از آغاز پیدایش این رشته تاکنون یکی از عمده ترین گرایش ها بوده است، اما مذهب تشیع، و بطور کلی واقعیت دینی در ایران، به عنوان موضوع علوم اجتماعی، به رغم برخی از مطالعات موردی پراکنده، هنوز بطور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. تغییرات بسیار چشمگیر و پویایی جامعه امروز ایران به ویژه از منظر مطالعات اجتماعی دین، و اعتقاد به داشتن نگاهی درون نگر (emic) به جامعه ایران، ما را به سمت ایجاد ارتباطات علمی دوسویه بین دو کشور سوق داد.

من دغدغه‌ ایجاد همکاری علمی با ایران و با محققان  ایرانی، که همکاران خودم بودند را داشتم، در عین حال با با خانم مرون در لابوراتواری کار می کردم که رئیس سابق و وزنه بسیار نامدار فعلی آن، خانم دانیل هرویو لژه، استاد راهنمای تز خانم دکتر سارا شریعتی بودند. خانم مرون هم همکار سابق خانم شریعتی بوده و مایل ایجاد همکاری با دانشگاه های ایران بودند، این موارد ما را به سمت ایجاد برقراری ارتباط همکاری با خانم دکتر شریعتی سوق دادند، که با ورودشان در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، حرکت عمده ای را حوزه مطالعات تشیع ایجاد کرده است. طی گفت و گوهای مختلف با ایشان، سعی کردیم موضوع را بطور دوطرفه بین دو دانشگاه تعریف کنیم. قرار شد که خانم دکتر شریعتی به عنوان استاد مدعو برای ارائه مجموعه دروسی به موسسه دعوت بشوند، و لذا خواستیم از حضور ایشان استفاده کنیم و به این مناسبت میز گردی را جهت همفکری درباره موضوع بررسی دین به مثابه یک واقعیت اجتماعی در ایران داشته باشیم.

با افراد معدودی که در فرانسه روی این حوزه از منظر علوم اجتماعی کار کرده اند ارتباط برقرار کردیم واز آنها دعوت کردیم. در مورد دعوت از همکاران ایرانی، به دلائل عملی، مساله اندکی پیچیده تر بود. سعی کردیم در حد مقدورات، برنامه‌ ای را ترتیب بدهیم. با توجه به این که موضوع همفکری در رابطه با واقعیت دینی از منظر علوم اجتماعی بود، یکی از معیارهای ما تنوع موضوعات بود و اینکه موضوعات صرفا به یک بعد از واقعیت دینی محدود نشود. لذا همانطور که در برنامه همایش هم مشاهده می کنید، موضوعات ابعاد مختلف و جامعی از واقعیت دینی را در بر می گیرند.

لذا این همایش تا حدی خودجوش و بیشتر بر اساس دلمشغولی های و همکاری های صمیمانه، به منظور نوعی همفکری و بیشتر برای طرح یک مساله، شکل گرفت؛ ولی نتایج بسیارخوب آن همه مان را غافلگیر کرد، بزرگتر از آنچه که ابتدا پیش بینی کرده بودیم، شد و متوجه شدیم که ظرفیت‌ های بسیار مناسب همکاری ‌های بسیار خوب و پرثمرتری وجود دارد که ان شاء الله امیدواریم در طی همکاری های آتی پیگیری شوند.»

نخستین روز همایش (20 مارس/1فروردین 1394)، شامل دو پانل صبحگاهی و دو پانل عصر بود. پانل نخست، با مدیریت دکتر دنی هرمن[1]، به موضوع روحانیت و حوزه‌های علمیه‌ شیعی اختصاص داشت. در این پانل، دکتر سبرینا مروین[2]، پژوهشگر حوزه‌ تاریخ و انسانشناسی تشیع در مدرسه‌ مطالعات اجتماعی پاریس[3] و مسئول برگزاری همایش، ضمن اعلام خیرمقدم به میهمانان و حضار، سخنرانی خود را با عنوان «حوزه‌ قم  و حوزه‌ نجف: دو نوع مدیریت» ارائه کرد. سپس مهدی سلیمانیه، دانشجوی دکتری جامعه ‌شناسی دانشگاه تهران، ارائه‌ ای با عنوان «تغییرات ِعامل ِتحول: مطالعه‌ ای در مورد برخی تحولات درونی نهاد روحانیت شیعه در ایران پس از انقلاب» داشت. این پانل با جمع‌ بندی مدیر پانل و پرسش و پاسخ حضار در مورد مطالب مطرح شده به پایان رسید.

دومین پانل صبحگاهی روز نخست، با مدیریت دکتر متیو تریه[4] آغاز شد. در این پانل ابتدا دکتر انی‌ یس دوویکتور (استاد دانشگاه سوربن) سخنرانی خود را با عنوان "وقتی که طنزهای سینمایی با مناسک دینی و اجتماعی سروکار پیدا می کنند"،ارائه کرد که با نمایش بخش‌هایی از فیلم «لیلی با من است» کمال تبریزی و تحلیل آن همراه بود. سپس آرمان ذاکری، دانشجوی دکتری جامعه ‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، ارائه‌ خود را با موضوع «دین در جامعه‌ معاصر ایران: مطالعه‌ مکان‌ها و زمان‌های مقدس و زیارت» مبتنی بر فراتحلیل داده‌ های پیمایش ‌های ملی صورت گرفته در این حوزه، انجام داد. سومین سخنران این پانل، بهناز خسروی، دانشجوی دکتری جامعه‌ شناسی در دانشگاه لیون بود. عنوان سخنرانی وی «معنویت ‌های جدید در ایران: کدام سودمندی ‌های متمایز؟» بود. این پانل نیز با جمع‌ بندی مدیر پانل و طرح پرسش‌ های متعدد از سوی حضار در جلسه و پاسخ‌های سخنرانان پایان یافت.

نخستین پانل عصر همایش، با مدیریت دکتر ژان پی ‌یر دیگار[5] (انسان ‌شناس فرانسوی) آغاز شد. در این پانل که رنگ و بویی انسان شناختی داشت، نخست دکتر سپیده پارساپژوه، انسان‌ شناس و پژوهشگر انسان‌ شناسی دین و از دست ‌اندرکاران اصلی برگزاری همایش، ارائه‌ خود را با عنوان «زیارت های غیر منتظره؛ بررسی ابعاد ساخت و انتقال ضریح جدید امام حسین از قم به کربلا» به همراه پخش تصاویری قابل توجه از این پدیده و تحلیل آن انجام داد. دومین سخنران این پانل، آن‌ سوفی ویویه[6] از انستیتوی تحقیقاتی کاتولیکی پاریس بود که نتایج پژوهش میدانی خود را با موضوع "شعائر عاشورا و شکل گیری هویت های اجتماعی" ارائه کرد. این پانل انسان‌ شناختی، با ارائه‌ یک جمع‌بندی از سوی دکتر ژان ‌پی ‌یر دیگار و طرح پرسش ‌های حضار به اتمام رسید.

آخرین پانل روز نخست، با مدیریت دکتر الکساندر پاپاس[7] به سخنرانی دکتر سارا شریعتی (استاد جامعه‌ شناسی دانشگاه تهران) و سارا کلانتری (دانشجوی دکتری انسان شناسی موسیقی در دانشگاه پاریس 10) اختصاص داشت. ابتدا دکتر شریعتی سخنرانی خود را با موضوع «اندیشیدن به جشن در یک جامعه‌ عزادار» انجام داد. سپس سارا کلانتری ارائه ‌ای در مورد «موسیقی‌ های مناسک عاشورا: پایه‌گذاری یک سنت جدید» داشت. با جمع ‌بندی بحث توسط مدیر پانل و پرسش و پاسخ تفصیلی حضار، آخرین پانل روز نخست به پایان رسید. نمایش فیلم «ایرانی» (محصول سال 2014) و نقد آن از منظر اجتماعی با حضور کارگردان آن (مهرداد تمدن) آخرین برنامه‌ روز نخست همایش بود.

آغازگر روز دوم همایش «امر دینی در ایران» به میزبانی مدرسه‌ مطالعات اجتماعی فرانسه (EHESS)، پانلی با مدیریت دکتر آنا پوژو[8] بود. در ابتدای این پانل، دکتر مهرداد عربستانی (استاد انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، سخنرانی خود را با عنوان «رمزگذاری مناسک مندانی: هویت تهدیدشده‌ یک اقلیت قومی-مذهبی» ارائه کرد. سپس خانم لتیسیا فرونوال (دانشجوی دکتری انسان‌ شناسی مدرسه مطالعات اجتماعی فرانسه)، ارائه ‌ای با موضوع «استخاره: عمل و تفسیر تمسک به امر قدسی» داشت. این پانل نیز با جمع‌ بندی مختصر مدیر پانل و گفتگوی انتقادی حضار به اتمام رسید.

آخرین پانل روز دوم و کل همایش دو روزه، به موضوع پژوهش‌ های حول اقلیت سنی مذهب در ایران از دو منطقه‌ کردستان و سیستان و بلوچستان اختصاص داشت. مدیر این پانل، دکتر محسن متقی بود. در نخستین ارائه‌ این پانل، هاوژین بقالی (دانشجوی دکتری مدرسه مطالعات اجتماعی فرانسه) نتایج پژوهش خود با عنوان «بسترهای اجتماعی اسلامگرایی در کردستان ایران: اینجا و امروز» را ارائه کرد. سپس به عنوان آخرین سخنران همایش، سخنرانی از دکتر استفان دودوانیون[9] سخنرانی با عنوان «نهاد دینی سنی در ایران از 1979 و بازسازی یک گفتمان اقلیتی» انجام شد.

در پایان برنامه، دکتر سبرینا مروین و دکتر سپیده پارساپژوه با تشکر از همکاری پژوهشگران حاضر در همایش، ابراز امیدواری کردند که این همایش و تکرار آن در فرانسه و ایران، بتواند به ایجاد یک انباشت و تداوم در مطالعات اجتماعی امر دینی در ایران از منظر نخبگان و متخصصین علمی کمک کند.

دکتر مروین: «حیات و پویایی مطالعات اجتماعی دین در ایران چشمگیر است»

دکتر مروین در پایان همایش، در مورد ارزیابی‌ اش از میزان موفقیت این همایش، نفس برگزاری آن را یک موفقیت می‌داند؛ تجربه‌ ای غنی از تعاملات هم در سطح انسانی و هم در سطح علمی. وی سپس به موفقیتی که در کشف محققین مبرز و مشاهده‌ حیات و پویایی مطالعه‌ پدیده‌ های دینی در ایران از منظر علوم اجتماعی در ایران حاصل شده ‌است اشاره می ‌کند و فراهم شدن امکان تداوم این مبادلات علمی را به صورت مداوم به خصوص برای محققین جوان و دانشجویان دکتری از موفقیت‌ های چشمگیر این همایش می‌داند. محققین جوانی که می‌توانند خود با برقراری و تداوم ارتباطات، نه تنها از کانال اساتید پیشکسوت، که به صورت مستقل به فعالیت علمی مشترک بپردازند.

وی گام بعدی این اتفاق را چاپ مقالات این همایش در یکی از مجلات معتبر علمی تخصصی در حوزه‌ مطالعات موضوعات دینی به زبان فرانسه می‌داند و معتقد است که این اقدام به خصوص با معرفی پژوهش‌ های باکیفیتی در حوزه‌ جامعه ‌شناسی دین از ایران امروز، گام مهمی در این زمینه است. در قدم بعد، برنامه‌ ریزی برای نشست بعدی و وسعت دادن به این حلقه از پژوهشگران از گام‌ های آینده خواهد بود. وی در پایان می ‌گوید: من به آینده و به ویژه نسل جوان پژوهشگر این حوزه بسیار امیدوارم.