نشست تخصصی نقد نظام برنامه ریزی توسعه شهری روز دوشنبه 3 اسفند 1394 به همت گروه جامعه شناسی شهر و مطالعات منطقه ای انجمن جامعه شناسی ایران در دانشکده علوم اجتماعی برگزار شد. حسین ایمانی جاجرمی رییس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران یکی از سخنران های این نشست بود.

در برنامه‌های رسمی توسعه شهری شکست خوردیم

نیمه شرقی کشور در حال خالی شدن از جمعیت است و جریان فقیر زایی و تولید تهی دستان به جای آنکه مهار شود شتاب گرفته است و طبق یک گزارش رسمی دولتی سالی 64 هزار خانوار به دو میلیون و پانصد و بیست دوهزار خانوار فقیر موجود اضافه می شود.

ایمانی جاجرمی در ابتدای سخنرانی خود به معضلات دیرپایی اشاره کرد که با وجود چندین دهه برنامه‌ ریزی نه تنها لاینحل مانده بلکه تشدید شده است و نشان دهنده این است که در برنامه‌ های رسمی توسعه شهری و شهرسازی شکست خورده ‌ایم و این ابزارها کارآمدی لازم برای سامان ‌دهی به شهرهای ما را نداشته ‌اند.

وی به مسئله اسکان غیررسمی اشاره کرد و گفت: این معضل را از پیش از انقلاب داریم  و به جای آنکه راه ‌حلی برای آن پیدا شود، این موضوع گسترش پیدا کرده است. مدیریت شهری ما ناکارآمد است و به جای آنکه به فکر منافع عمومی شهر باشد، تراکم فروشی و شهرفروشی می ‌کند.

رییس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران به عنوان نمونه به ساخت مگامال در فضای سبز اکباتان و ساخت سازه مجاور بلوک 19 فاز دوم اکباتان که یک تخلف آشکار بود، اشاره کرد و گفت:  مدیریت شهری ما درگیر بورس ‌بازی مستغلات است و طرح‌های توسعه کم‌ اثراند و معلوم نیست وقتی قرار است قوانین نادیده گرفته شوند این همه هزینه برای برنامه‌ ریزی به چه دردی می‌‌خورد. متأسفانه نهادی که باید بر اجرای طرح تفصیلی نظارت کند خودش تخلف می‌کند. 

ایمانی به تعداد زیاد خانه‌ های لوکس و خالی در کلانشهرها اشاره کرد و گفت: تهران شهری است که روز به روز شهروندان فقیر را از شهر دور می‌کند، ما با طرح مسکن مهر فقرا را جمع کردیم و از شهر بیرون راندیم و سرمایه ‌ای می ‌توانست صرف مسکن این اقشار در شهر و خدمات شهری شود به سمت برج ‌سازی و ساخت خانه‌ های لوکس رفته است. 
این استاد دانشگاه به مسئله نابرابری منطقه‌ ای در پهنه سرزمین اشاره کرد و گفت: متأسفانه نیمه شرقی کشور در حال خالی شدن از جمعیت است و جریان فقیر زایی و تولید تهی دستان به جای آنکه مهار شود شتاب گرفته است و طبق یک گزارش رسمی دولتی سالی 64 هزار خانوار به دو میلیون و پانصد و بیست دوهزار خانوار فقیر موجود اضافه می شود. همچنین 21 میلیون نفر در  بافت ‌های نابسامان و پهنه نامناسب زندگی می‌کنند و هر لحظه ممکن است زندگی‌ شان به علت سیل یا زلزله تهدید شود. 

علت تداوم چالش‌ ها: شهرنشینی وابسته! 

ایمانی در پاسخ به این مسئله که چرا چالش‌ های برنامه‌ ریزی توسعه شهری ادامه پیدا کرده است، گفت: اگر بخواهیم یک چارچوب نظری برای فهم این مسئله داشته باشیم و علت اصلی را بیابیم، شاید «نظریه شهرنشینی وابسته» تا اندازه ‌ای به ما کمک بکند. کارهای نظری که در این رابطه انجام شده ‌اند، نشان می‌دهد هر جا چنین مسائل و مشکلاتی پیش آید، نشان دهنده شهرنشینی وابسته است. 

استاد دانشگاه تهران، مهاجرت‌های گسترده دهه 50 و 60 خورشیدی از روستا به شهر را نشان از شهرنشینی وابسته دانست و افزود: شهر به هزینه مازاد اقتصادی فروش نفت رشد کرده یعنی نوعی «شهرنشینی رانتی» داریم و شهرنشینی به علت سرمایه ‌گذاری‌های برآمده از تولیدات ناخالص ملی و داخلی و یا مالیات نیست بلکه منابعی وجود داشته، آن‌ها را فروخته‌ اند و در شهر سرمایه‌ گذاری کرده اند و این سرمایه گذاری انجام شده ارتباطی با ساختار اقتصادی ندارد. 

ایمانی به بیماری ماکروسفالی شهر‌های بزرگ اشاره کرد و گفت: ما با پدیده بیش شهرنشینی مواجه هستیم  و یک شهر بسیار بزرگ شده است و به جای آنکه نهایتا یک یا یک ونیم برابر شهر دوم باشد، این نسبت بزرگی یک به هفت است. 
این استاد دانشگاه قطع پیوند‌های منطقه‌ ای روستا و شهر، به هم خوردن سلسله مراتب شهری، بد مسکنی، ترافیک و..را نشان دهنده شهرنشینی وابسته ما دانست. 

در سطوح مختلف برنامه ‌ریزی شهری توفیقی نداشته ‌ایم

عضو هیئت علمی گروه مطالعات توسعه دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با بیان اینکه در نظام توسعه شهری برنامه ها را به سه سطح ملی، منطقه ‌ای و محلی می‌توان تقسیم کرد، گفت: در سطح ملی، سیاست‌ ها برای پهنه سرزمین و در قالب برنامه‌ های دراز مدت است ولی اکنون تکلیف توزیع جمعیت در پهنه سرزمین در ایران مشخص نیست، بحث آمایش سرزمین بحث مهمی است و بارها تکرار شده است ولی همچنان در آن توفیقی نداشته ‌ایم. 
 ایمانی با اشاره به برنامه ریزی در سطح منطقه‌ ای گفت: از سال 1380 تا الان حدود بیش از 600 شهر ایجاد کردیم و تعداد شهرها به 1200 شهر رسیده که بخش زیادی از این تبدیل روستا به شهر در دوره احمدی نژاد صورت گرفت. 
سطح محلی برنامه‌ ریزی هم برای شهر و پیرامون ‌اش تدوین می‌شود و  طبق قانون، طرح های توسعه شهری ایران بر اساس همان سه سطح طرح جامع سرزمین، طرح جامع شهر، طرح تفصیلی شهر و طرح هادی است. طرح جامع سرزمین به دو قسمت تقسیم شده و طرح آماری در دست سازمان مدیریت و برنامه ریزی و طرح کالبدی ملی دست وزارت راه و شهرسازی است ولی گزارش سازمان مدیریت در مرحله مطالعات مقدماتی مانده و از وضعیت طرح کالبدی ملی هم خبری در دست نیست. 

دلایل عدم تحقق برنامه های توسعه شهری

ایمانی به مطالعاتی که توسط یک شرکت مشاوره در رابطه با دلایل عدم تحقق برنامه ‌های توسعه شهری در مرکز مطالعات وزارت اشاره کرد و گفت: در بُعد نظری در طرح‌ های توسعه شهری به ندرت پروژه‌ هایی برای اجرا وجود دارد و شهرداری تنها نهاد اجرایی برای طرح‌ های شهری است و برای نهادهای دیگر سهم و نقشی دیده نشده است. 
شهرداری در کشورهای دیگر همه کاره شهر است و ساختار متفاوتی دارد ولی شهرداری در ایران مسئولیت محدود دارد و به دلیل نداشتن درآمد پایدار خودش بزرگترین متخلف است. 

همچنین برخی طرح‌ ها و پیشنهادها، کلی و با وسعت عملیات طرح توسعه شهری، نامتناسب است و با تشکیلات اداری انسانی و فنی و  منابع شهری ناهماهنگ است. 

ایمانی به غیرکیفی بودن نیروهای شهرداری اشاره کرد و گفت: بسیاری از شاغلان در شهرداری از تحصیلات دانشگاهی بی ‌بهره‌اند و این نهاد  همچنین با تورم نیروی انسانی روبرو است و تعداد زیادی کارمند با نسبت 6 به یک وجود دارد یعنی برای یک پُست، شش نفر استخدام شده‌ اند. 

ایمانی جاجرمی عدم توجه به نقش مردم و بخش خصوصی در طرح ‌ها، نبود راهنمایی و هدایت برای اجرا، عدم نظارت بر اجرا، عدم بازخواست از شهرداری‌ ها در طرح ‌های شهری را از دیگر دلایل عدم تحقق برنامه ‌های توسعه شهری در بُعد نظری دانست. 

این استاد دانشگاه در رابطه با تحقق نیافتن برنامه‌ های توسعه از بُعد عملی گفت: شهرداری ‌ها برای اجرای طرح توسعه ‌ای آماده نشده‌ اند و مدیریت شهری هم تنها در صدور پروانه ساختمانی خلاصه شده است. 
ایمانی در رابطه با برنامه‌ های 5 ساله عملیات نوسازی عمران گفت: قانوناً شهرداری ‌ها باید این برنامه را تهیه کنند و مبنای عملیات شهرداری باشد زیرا برنامه 5 ساله برای این تنظیم می‌شود که طرح توسعه شهری اجرا شود ولی بسیاری از شهرهای کشور از انجام این کار عاجزند. 

کمیته مشترک نظارت بر شهرداری ‌ها تشکیل شود

ایمانی جاجرمی در رابطه با نظارت بر شهرداری ‌ها گفت: سازمان شهرداری‌ ها و دهیاری‌ های کشور می ‌تواند بر شهرداری‌ ها نظارت کند و وزارت راه و شهرسازی هم دارای دفتر نظارت بر طرح های عمران است ولی این نظارت به صورت پراکنده است و باید یک کمیته مشترک برای نظارت بر عملکرد شهرداری‌ ها ایجاد شود. 

ایمانی در رابطه با مشکلات ساختاری برنامه‌ های 5ساله توسعه شهرداری گفت: مسئله عمران شهری با برنامه ریزی فضایی پیوند ندارد و ممکن است پروژهایی تعریف شود بدون آنکه به ابعاد فضایی و کالبدی آن فکر شود. 

این استاد دانشگاه ادامه داد: بازیگرانی که در برنامه‌ ریزی نقش دارند یعنی وزارت راه شهرسازی، وزارت نیرو، وزارت کشور، شهرداری‌ها و وزارت نیرو وزارت نفت با هم پیوند و هماهنگی ندارند و همچینن برنامه‌ های جامع شهری هر دوره کپی شده است و حرف جدیدی ندارد. 

از نظر قانونی «شورای عالی استان‌ها» جایگاه فوق‌ العاده‌ای دارد

رییس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، بازیگران محلی و منطقه‌ای را حلقه مفقوده برنامه ‌ریزی توسعه شهری تلقی کرد و گفت: شورای عالی استان‌ ها در جایگاه هیئت دولت است و طبق قانون اساسی می ‌تواند به مجلس طرح و لایحه بدهد و از این لحاظ جایگاه فوق العاده‌ای دارد ولی تا به حال نقشش مغفول مانده و نتوانسته از پتانسیل ‌های خود به درستی استفاده کند. 

این استاد دانشگاه پیشنهاد کرد نحوه عضویت در شواری عالی استان‌ها با انتخاب مستقیم مردم باشد تا مشروعیت و قدرت سیاسی این نهاد بیشتر شده تا با تأثیرگذاری بیشتر، بسیاری از مسائل وظایف مجلس به این نهاد سپرده شود و نمایندگان مجلس با تمرکز بیشتری مسائل ملی را تعقیب کنند. 

نسبت به مسائل فضایی و کالبدی درک درستی نداریم

ایمانی به ضعف برنامه ریزی منطقه اشاره کرد و گفت: تهران به منطقه‌ ای رها تبدیل شده و رابطه این شهر با اطراف و دهیاری‌ ها قطع شده است و خود این تولید فساد در بخش‌ های پیرامونی می‌کند که تغییر کاربری ‌های بی ‌ضابطه در اطراف تهران به سبب ضعف در برنامه‌ ریزی منطقه ‌ای است. 

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما نسبت به مسائل فضایی و کالبدی درک درستی نداریم گفت: همه‌ چیز به پروژه‌ های مهندسی تقلیل پیدا کرده و ساخت و ساز شهری بیش از اندازه بوده است. 

ایمانی گفت: در بخش مالی به جای آنکه اقتصاد شهر مبنای تصمیم گیری مباشد  به بودجه به جای برنامه توجه کردیم و دولت هم از سهم و نقش خود در تخصیص بودجه شانه خالی کرده است.

رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران  دستوری بودن  برنامه‌ ها و عدم مشارکت اجتماعی را از دیگر ضعف‌ ها برشمرد و افزود:  میراث معنوی و فرهنگی کشور به خاطر برنامه ریزی غلط از بین رفته است با این شیوه برنامه ‌ریزی شهرهای ما شبیه به هم شده است.

 

• < قبلی
• بعدی >