varzeshگروهجامعه‌شناسیورزشانجمنجامعه‌شناسیایراننشستروزسهشنبههفتمخردادماه سال 1392خودرابهموضوع«جامعه‌شناسی ورزشفوتبالوهویتایرانی»اختصاصدادکه در آن دکترسیدمهدیآقاپور، ایرج کاظمی و ابراهیم خدایی به ایراد سخنرانی پرداختند.

درآغازاینجلسهدکترآقاپوربابیانموضوعواهمیتمسالهبهارتباطهویتوورزشوجنبههویتی قوی آن در جامعه اشارهکردوگفت:امروزهورزشدرسطحپایهوورزشقهرمانیونیز درسطحتماشاگری،جنبههویتیقویدراجتماعداردوباتوجهبهاینکهورزشیکامربینرشتهایاستمانیازداریمکههمسطحعملیورزشدرجامعهارتقاپیداکندوهمدرحوزهنظریودانشگاهیتقویتشود. ویادامهداد:بحث‌هایهویتیازآنجهتحائزاهمیتاستکهماخودباختگیورزشیکهامروزنسبتبهالگوهایورزشیمدرنداریم را بشناسیم و درصدد اصلاح آن برآییم.البته این بدان معنی نیست کهماخودمانراازدنیاجداکنیمولیباتوجهبهاینکهورزشوبخصوصفوتبالبهلحاظقهرمانیدرجامعهمامهمهستندمانیازداریماینآسیب‌هاوخودباختگیورزشیرابشناسیموبعدبتوانیمهمدرحوزهعمل و جامعه ورزش کشوروهمدرحوزهنظر و مراکز دانشگاهی و آکادمیکبافکروتدبیربهاصلاحمسائل فرهنگی واجتماعیورزشکمککنیموالگویورزشیخودمانراهمداشتهباشیمو در سطح ملی و بین المللی آنرادنبالکنیم.

درادامهایننشستابراهیمخدایی،کارشناسارشدانسا‌ن‌شناسی،بهارائهنتایجتحقیقخودباموضوع"ملی گراییورزشیدرلیگبرترفوتبالایران"پرداخت.وی ملیگراییراتعلقفردبهیککشوربهعنوانواحدیسیاسیتعریفکردکهبرایتعریفوفهمآنبایدبهمفهوممحلیگراییتوجهکردوتوضیحداد:هویتملینوعیهویتمحلیاستومنظورازآناحساستعلقیکجمعنسبتبهیکمحلسیاسی،یعنییککشوراستکهدرعینحالازدیگرانیکهبهکشورهایدیگرتعلقدارندمتمایزاست.ویگفتبهطورکلیدوقطبمحلیوجهانیداریمامامندرتحقیقمازهویتسلسلهمراتبیمحلی،ملیوجهانیسخنگفته‌امومنظورمازهویتمحلی،هویت‌هایقومیوشهریکوچکترازملتهستند.

ویدرادامهبهپیوندمتقابلمیانملیگراییوورزشاشارهکردوگفت:ازطرفیمیدانورزشبهبیانوتقویتملی‌گرایی خیلیکمکمی‌کند،شماشکوهملی‌گراییراجایدیگریهمپایفریادزدننامایرانتوسطتماشاگراندریکاستادیومفوتبالنمی‌یابید. ازطرفی،همینجنبش‌هایملیوقومیرویورزشسرمایهگذاریمی‌کنندوپیشرفتورزشنیزصورتمیگیرد.اینفرایندپیوندمتقابلملیگراییوورزشرادرمفهوم "ملیگراییورزشی" می‌توانبیانکردکهازسویبرخیعلمایاجتماعیوسیاسیاستفادهشدهاست.

مانبایدملیگراییورزشیراباورزشملیاشتباهبگیریمزیراورزشملیجزییازملیگراییاست.همچنین "محلیگرایی"نیزدردلمفهوم"ملیگراییورزشی"بایددرکشود،علاوهبرملیگراییرسمیودولتیجنبش‌هایمحلیوقومیهمملیگراییهستند.

خداییافزود:بسیاریبرایناعتقادندکهملیگراییورزشیوبیاناحساساتملیدرقالبورزشنسبتبهانواعدیگرملیگراییانسانیتر،دارایخشونتکمتروکنترلشدهتراستونژادهایمختلفمیتواننددرقالب آنرفتارمناسبتریباهمداشتهباشند.

ویکهدرپایاننامهخودبهمطالعهتطبیقیدوباشگاهپرسپولیستهرانوگهردورودلرستانپرداختهاست،بهملیگراییورزشیدرلیگبرترفوتبالایراناشارهکردوگفت: فوتبالباتوجهبهجنبهتیمیآنبهترمی‌تواندهویتجمعیرانشاندهدولیگبرترفوتبالمانیزازجهاتگوناگونباملیگراییدرارتباطاست.ازجمله: تجسمبخشیدنبهگسترهسرزمینملیدرمستطیلسبز-افزایشدادوستدبینشهرهایمختلف (جابجاییتماشاگرانوبازیکنان) ترمیمغرورمحلیودرخواستبرخیمطالباتمحلیازاینطریقو...

سخنران این نشستگفت:مندرتحقیقم باشگاه‌هایایرانیراازنظرارتباطباهوادارانبه 4دستهکمهوادار-استانی(شهری)- خودبسندهوقومیتقسیمکردهاموبهبیانمعایبومزیت‌هایهرکدامازاینباشگاه‌هاپرداختهام.

باشگاه‌هایکمهوادارمحیطامنیبرایرشدتجارتفوتبالوبازیکنانومربیانجواناستاماتماشاگرانروحفوتبالندوبنابرایناینباشگاه‌هابخشزیادیازجذابیتورزشفوتبالراندارند. باشگاه‌هایشهریمعمولاپرهواداروجذابنداماظرفیتیکلیگسراسریفوتبالمحدوداستبنابراینحداکثربیستتیمدریکلیگفعالندپسآیافقطبایدجذابیتفوتبالارزانیبیستشهرباشد؟بنابراینباشگاه‌هایقومیوخودبسندهنیزلازماستتابقیهشهرهاواستان‌هاییکهتیمندارندهمدرگیرلیگفوتبالبشوند.

خداییازشانزدهتیمیشدنلیگبرترایرانانتقادکردوگفتازمنظرملیگراییورزشیایناقدامیککارنسنجیدهبودوباعثمی‌شودبخشیازجذابیتفوتبالایرانسلبشود.

ویتاکیدکرد:تحقیقمننشاندادلیگدوازدهمفوتبالدرتاریخورزشایرانبی‌نظیربودوحالاباخداحافظیبالیگهجدهتیمیهموارهدواستانکمتردرگیرلیگبرترهستندواینیعنیهوادارکمتر،جمعیتکمتروجذابیتکمتر.

ویتوضیحداد: نمونهارزندهباشگاه‌هایقومیدرایرانتیمتراکتورسازیتبریزاستکهباحضورفعالشدرسطحاولفوتبالبهلیگایرانجذابیتبخشیده است. گهردورودنیزدرلیگدوازدهمیکپدیدهبود،اگرگهرمی‌ماندباشگاه‌هایقومیدرفوتبالایرانمشروعیتمی‌یافتندوحساسیتنسبتبهتیمآذربایجانکمترمی‌شد. الآنهمتصورلیگبرترایرانبدونتراکتورسازیبرایخیلی‌هاجذابیتکمتریدارد.

ویتاکیدکرداینکهجمعیتزیادیازجمعیتکشورجذبلیگملیمانشوندبرایهویتملیایرانیآسیبزاخواهدبود.تیمتراکتورسازیدراوایلظهورمجددشدرفوتبالایرانبازیچهبرخیگرایش‌هایافراطیشدهبودامااکنونفضایسالمیازرقابتمحلیوورزشیدراینباشگاهومیانهوادارانشحاکماست.

ویبهعملکردتیمتبریزیدرلیگقهرمانانآسیااشارهکردوگفت:تراکتورسازیدراینرقابتهانشاندادچگونهبهواسطهورزشمیتوانیک روایتمتفاوتازیکملتارائهدادکهباروایتغالبوجاافتادهمتفاوتباشد. تراکتورسازیبخشدیگریازهویتایرانیراروایتکردکهبرعکسپرسپولیسواستقلالبهلهجهایغیرتهرانیایرانراتلفظمیکند.

خداییافزود: امابرایبیشترمردمورسانههافوتبالکشورمادوباشگاهاستقلالوپرسپولیسراشاملمیشودواینباشگاههاکهدرالگویخودبسندهجامیگیرندبرفضایفوتبالایرانسایهانداختهاست.

ویگفت:ایندوباشگاهبهدلیلداشتنهواداردرسراسرایرانوتمامقومیت‌هابهجذابیتلیگومطرحشدنباشگاه‌هاوشهرهایدیگرکمکمی‌کنندامابهدلیلداشتنحواشیزیادوهمچنینگاهیداشتنهوادارانافراطیمی‌توانندتهدیدیبرایتیمملیوفوتبالملینیزباشند.درتاریخفوتبالایرانگاهیدرگیریهوادارانوبازیکنانایندو،تیمملیایرانراازهمپاشیدهاست،امروزهمرویسکوهاوهنگامتشویقتیمملیحاشیه‌هاییوجوددارد.بنابراینباشگاه‌هایقومی،خودبسنده،شهریوکمهوادارهمهدرکنارمزایایشانمعایبوتهدیدهاییهمدارند.

خداییدرپایان گفت: بهنظرمنسیستمباشگاهیایرانیکسیستمپویاومتنوعاستوهرکدامازاینباشگاه‌هاویژگی‌هایخاصخودرادارندودرمجموعمی‌توانندیکدیگرراخنثیکردهوکمیوکاستی‌هایهمراجبراننمایندواینگوناگونیدرلیگبرترفوتبالبسیارمفیداست.

نتایج پایاننامهدیگریکهدرایننشستتوسطایرجکاظمیمطرحشد «فوتبال، هویتاجتماعی،وجنبش‌هایاجتماعیهویتمحور»نامداشت،کهبهبررسیفرایندهایتکوینهویتنوجوانانوجواناندرعرصهفوتبالدرقالبدستجاتهواداری پرداخت.ازآنجاکهسنینهواداریفوتبالدرکشورمانبیشترسنینبین 10 تا 29 سالراشاملمی‌شودوازآنجاکهاوقاتفراغتبسیاریایرانیانبافوتبالسپریمی‌شود،همچنینویژگی‌هایخاصاینورزشمحبوبشدهکهبهدلیلذاتگروهیبودنش،وجودمرزبندی‌هایآشکاروروشن،وجودعنصردیگریو... میتواندبافتیگانهاییرادراطرافخودایجادکندکهدامنهآنمیتواندشاملمحله،قومیت،مذهب،ملیت،و ... راشاملشودوبنابراینبودندراینفضاباایجادحستعلقوفرایندهمداتپنداری،درتکوینهویتآناننقشایفاکند.

اینپژوهشبابرشمردنانواعوسطوحهویتمانندهویتملی،هویتفراملی،هویتقومی،هویتجنسیتیو ... ارتباطشانراباپدیدهاجتماعیفوتبال، باروشکیفیوتکنیکهاییمانندمشاهدهمشارکتی،مطالعهاسنادی،مصاحبهو ... بررسیمیکند.

یافته‌هایپژوهشدرزمینهارتباطفوتبالوهویتهایفراملی(تجددی) نشانازرابطهمستقیمآنهادارد. فوتبالباقراردادنگروه‌هاوبخصوصجوانانونوجواناندریکفضایمدرنوشبکهروابطبینالمللیباتاثیربرساختارهایآگاهیآنهاو... می‌تواندروندمدنیزاسیوندرکشورهاراسرعتبخشد. همچنینهویتملیکهخودازهویت‌هایمدرنمحسوبمی‌شوندمی‌تواندتحتتاثیرفوتبالقرارگیردواشکالیازارتباطمانندشکلگیرینوعیملیگراییفرهنگی،ناسیونالیسمافراطیونژادپرستانهوبعلاوهجریاناتضدملیوجداییطلبانهراموجبشود. درزمینهفوتبالوهویتجنسیتیفوتبالبهعنوانورزشیرقابتیوبادیگرخصوصیاتمردانهمی‌توانددرجامعهپذیریجوانانوکسبهویتمردانهنقشایفاکند. درزمینهفوتبالوهویتمذهبیبهچهارجریاناشارهشدهاست: الف)جامعهپذیریمذهبی،اخلاقیدرپرتوورزشب)نمایشنمادوسمبلهایمذهبیج)تقابلبینارزشهایاصیلمذهبیوارزشهایورزشمدرنوچ)فوتبالبهمثابهنوعیمذهبپستمدرن.ودرنهایتارتباطفوتبالوهویتقومی(آذری)، مبحثعمدهمطرحشدهبود. برایبررسیاینارتباطعلاوهبرمطالعهاسنادیشاملمجلاتوروزنامه‌هایورزشی وسایت‌هایهواداری،بهمطالعهمستقیمومیدانیازهوادارانآذریدر 4 مسابقهاستقلال-تراکتورسازی،سایپا- تراکتورسازی،پرسپولیستراکتورسازی،وپرسپولیس-گسترشفولادتبریزدرفینالجامحذفیسال 90،پرداختهشد. حاصلکاراستخراجمفاهیمومقولاتبرایتجزیهوتحلیلونتیجهگیریوذکرویژگی‌هاودلایلوپیامدهایپدیدهاجتماعیبودکهبرخیآنهاعبارتنداز:

  • وجودآگاهیقومینزدهوادارانآذریکهابعادآنمیتواندازخیلیزیادتامختصرباشد.
  • بیشترآنهابهنقشهواداربودنخودآگاهیکاملدارند.
  • آنهابهعضویتخوددرگروههوادارانواحساستعلقبهتیمآگاهیدارند.
  • جهتگیریوارزشهایمشترکباسایراعضاگروه،مثال:بکاربردنزبان،نماد،سرودها،وشعارهاوخواستههایمشترک.
  • وجودعملجمعیوبکارگیریعنصراعتراض.
  • وجودشبکهغیررسمیروابطبینافرادگروه.
  • تفاوتبیندرجههویتمندینزدهواداران،ازآنهاکهبیشترطرفدارتیمخودیوفوتبالهستندتاآنهاکهمسیلهاساسیشانقومیتاستوازفوتبالبهعنوانیکزبانیارسانهاستفادهمیکنند.

عللشکلگیریفعالیت‌هایهویتمحوردرفضایفوتبال:

  • وجودفضایمرزبندیشدهنمادینبامرزهایمشخص- مثالتقابلآبیهاوتراکتورسازی
  • احساسوجودشباهتدردرونگروهوتفاوتباآنها
  • احساسوجودتبعیضوتظلمخواهی

پیامدهاییهمدراینرابطهوجودداردکهعبارتنداز:

  • ممکناستاینمرزبندیهاوهویتمندیمفرطبهتعصباتونفرتهایپایدارتبدیلشود.
  • ممکناستبنابریکیازکارکردجنبشها،اینحرکتماننددریچهاطمینان،کاهشخواستههایاجتماعیمتراکمشدهعملکند.

حالمی‌توانارتباطفوتبالوهویتقومیوجنبشهایاجتماعیهویتمحورراچنینتوصیفکرد:

اتفاقمهمیدرسال1388 موجبشدتیمفوتبالتراکتورسازیبعداز 8 سالانتظاربهلیگبرترصعودکندودرتقابلباتیمهایمرکزنشینقرارگیرد،دراینجابهترینفرصتبراینمایشقدرتوتمایزخودـدیگریبرایهوادارانمهیاشد. 8سالپیشازاینوقتیتیمهایسرخ- ابیپایتختدرتبریزبهمصافتیمهایاینشهرمیرفتندتقریبابیشازنیمیازهوادارانازتیمهایپایتختحمایتمیکردندوهوادارانمقابلنیزبیشترشاملهوادارانتیمرقیبپایتختمیشدنداماحالافضایکاملامتفاوتیرانظارهمیکنیمکهاغلبحولوحوشمسیلهقومیتوزبانتورکیوجبههگیریو ... حرکتمیکند.بنابرینباتوجهبهویژگیهایذکرشدهوفضایموجودونظریاتجامعهشناختیمعرفجنبشهایاجتماعیمانندنظریاتدلاپورتاودیانیو... میتواننتیجهگرفتاین حرکتجمعیازسطحیکهیجانجمعیفراتررفتهوبهیکحرکتمستمرباتکیهبرعناصرفرهنگخودیوعنصرآگاهیقومیتبدیلشدهاستومیتوانآنراباوجودنقیصهدرارایهگفتمانمشخصوواحددربرابرهژمونیفرهنگغالب،بخشیازیکجنبشاجتماعیمحسوبکرد .

درادامهنشستدکترسیدمهدیاقاپور،مدیر گروه جامعه شناسی ورزش انجمن جامعه‌شناسی ایران،ضمنجمعبندیموضوعجامعه‌شناسیفوتبالوهویتایرانیو نقشورزشدرهویت پذیری، الگوسازی،اجتماعیشدنوهنجارپذیرینوجوانان وجوانان،بااشارهبهتحقیقی پیمایشی درخصوصگروه‌هایمرجع والگو درجامعهایرانگفت:فوتبالیستهابافاصلهزیادرتبهاولاینگروههارابهخوداختصاصدادهاندوپسازآنهاخواننده، هنرپیشه، نویسندهومقاماتسیاسیقراردارند. الگوبودنورزشکاروبخصوصفوتبالیست‌های ملیامروزهبهشدتدردنیاافزایشیافتهاستکهدلیلاصلی آن معیارهای کمی نظیر درآمد و شهرت وحضوردائم وانبوهدرتلویزیونورسانه‌هاست.

آقاپوردربخشدیگریازسخنانخودبهمقایسهالگویایرانیورزشباالگویمدرنورزشبایکمقایسهتاریخی و فرهنگیپرداختوبااشارهبهیکنگارهتاریخیباقدمتپنجهزارسالهکهدرسال 1361 دربهبهانپیداشدهاستگفت: ورزشدرقدیمجزییازفرهنگ وسبکزندگیوهویتملیایرانیان بودهونگارههایتاریخی شگفت انگیزنظیرجامارجانیاجامزندگیوجامحسنلوکه 22 رشته ورزشی برآنها حک شده و مسابقات قانونمند ورزشی در آن دوره تاریخ کهن از این سرزمین با فرهنگ و تمدن ساز را نشان می دهد وجود الگو های فرهنگی و ایرانی ورزشرابهروشنیثابتمیکند. امادردنیایامروزورزش،بیشترجنبهتفریحوسرگرمی و کارناوالیپیداکردهاستوبانوعی سیرک ورزشی با انبوه تماشاگران مشتاق رو برو هستیم کهورزشخنثیتلقیمیشود. البتهایننوعورزشهمدرجامعهامروزیلازماستامابایددرکنارتقویتبعدبدنیومهارتیوقهرمانیورزش،ابعاددیگر آنمانندخردمندیوخداپرستی و مردمگراییکهازویژگی‌هایورزشدرسرزمینکهنماستتقویتشود لذابهشاخه‌هایدیگرورزشنظیرحوزهتاریخیورزش،حوزهتماشاگریوالگودهیوجنبههایفرهنگیواجتماعیورزش بایدتوجهکافیشود.

ویدربخشپایانیسخنانخودبهنقشمهمدانشگاه‌هادرتوسعهجامعه‌شناسیورزشوهویتسازی فرهنگی-ورزشیدراینزمینهتاکیدکردوگفت:ازنظربسیاریازدانشمندانعلوماجتماعیوعلومورزشی،ورزشرشته بین رشته‌ای ویکنهاداجتماعیویکپدیدهاجتماعی- فرهنگیفراگیراستامامتاسفانهچنداندررشتهعلوماجتماعیوهمدررشتهعلومورزشیبهجنبه‌هایفرهنگی،اجتماعیوهویتی و الگوسازورزش و تربیت بدنیاهمیتلازمدادهنمی‌شودوکارهایصورتگرفتهدراینزمینهبسیارکماست. بهنظربندهدردرجهاولاینرشته‌هایعلمیدردانشگاه‌هابایددراینزمینهقدمی کارآمد و کارکردیبردارند.بههرحالبحث‌هایهویتیدارایجنبه‌هایمختلفیاستوورزشهمدراینزمینهجایگاهخاصخودراداردوباتوجهبهتمدنغنیایرانی- اسلامیمابایددرکنارشرکتدرصحنه‌هایبینالمللیالگوی فرهنگی- ورزشیخودمانرانیزداشتهباشیمودنبالکنیم.

درپایاننشستمدیرگروهازهمهحاضرینبویژهسخنرانانبهخاطرارائهمطالبعلمیوارزندهخوددرایننشستتشکروقدردانینمود.