گروهجامعهشناسیورزشانجمنجامعهشناسیایراننشستروزسهشنبههفتمخردادماه سال 1392خودرابهموضوع«جامعهشناسی ورزشفوتبالوهویتایرانی»اختصاصدادکه در آن دکترسیدمهدیآقاپور، ایرج کاظمی و ابراهیم خدایی به ایراد سخنرانی پرداختند.
درآغازاینجلسهدکترآقاپوربابیانموضوعواهمیتمسالهبهارتباطهویتوورزشوجنبههویتی قوی آن در جامعه اشارهکردوگفت:امروزهورزشدرسطحپایهوورزشقهرمانیونیز درسطحتماشاگری،جنبههویتیقویدراجتماعداردوباتوجهبهاینکهورزشیکامربینرشتهایاستمانیازداریمکههمسطحعملیورزشدرجامعهارتقاپیداکندوهمدرحوزهنظریودانشگاهیتقویتشود. ویادامهداد:بحثهایهویتیازآنجهتحائزاهمیتاستکهماخودباختگیورزشیکهامروزنسبتبهالگوهایورزشیمدرنداریم را بشناسیم و درصدد اصلاح آن برآییم.البته این بدان معنی نیست کهماخودمانراازدنیاجداکنیمولیباتوجهبهاینکهورزشوبخصوصفوتبالبهلحاظقهرمانیدرجامعهمامهمهستندمانیازداریماینآسیبهاوخودباختگیورزشیرابشناسیموبعدبتوانیمهمدرحوزهعمل و جامعه ورزش کشوروهمدرحوزهنظر و مراکز دانشگاهی و آکادمیکبافکروتدبیربهاصلاحمسائل فرهنگی واجتماعیورزشکمککنیموالگویورزشیخودمانراهمداشتهباشیمو در سطح ملی و بین المللی آنرادنبالکنیم.
درادامهایننشستابراهیمخدایی،کارشناسارشدانسانشناسی،بهارائهنتایجتحقیقخودباموضوع"ملی گراییورزشیدرلیگبرترفوتبالایران"پرداخت.وی ملیگراییراتعلقفردبهیککشوربهعنوانواحدیسیاسیتعریفکردکهبرایتعریفوفهمآنبایدبهمفهوممحلیگراییتوجهکردوتوضیحداد:هویتملینوعیهویتمحلیاستومنظورازآناحساستعلقیکجمعنسبتبهیکمحلسیاسی،یعنییککشوراستکهدرعینحالازدیگرانیکهبهکشورهایدیگرتعلقدارندمتمایزاست.ویگفتبهطورکلیدوقطبمحلیوجهانیداریمامامندرتحقیقمازهویتسلسلهمراتبیمحلی،ملیوجهانیسخنگفتهامومنظورمازهویتمحلی،هویتهایقومیوشهریکوچکترازملتهستند.
ویدرادامهبهپیوندمتقابلمیانملیگراییوورزشاشارهکردوگفت:ازطرفیمیدانورزشبهبیانوتقویتملیگرایی خیلیکمکمیکند،شماشکوهملیگراییراجایدیگریهمپایفریادزدننامایرانتوسطتماشاگراندریکاستادیومفوتبالنمییابید. ازطرفی،همینجنبشهایملیوقومیرویورزشسرمایهگذاریمیکنندوپیشرفتورزشنیزصورتمیگیرد.اینفرایندپیوندمتقابلملیگراییوورزشرادرمفهوم "ملیگراییورزشی" میتوانبیانکردکهازسویبرخیعلمایاجتماعیوسیاسیاستفادهشدهاست.
مانبایدملیگراییورزشیراباورزشملیاشتباهبگیریمزیراورزشملیجزییازملیگراییاست.همچنین "محلیگرایی"نیزدردلمفهوم"ملیگراییورزشی"بایددرکشود،علاوهبرملیگراییرسمیودولتیجنبشهایمحلیوقومیهمملیگراییهستند.
خداییافزود:بسیاریبرایناعتقادندکهملیگراییورزشیوبیاناحساساتملیدرقالبورزشنسبتبهانواعدیگرملیگراییانسانیتر،دارایخشونتکمتروکنترلشدهتراستونژادهایمختلفمیتواننددرقالب آنرفتارمناسبتریباهمداشتهباشند.
ویکهدرپایاننامهخودبهمطالعهتطبیقیدوباشگاهپرسپولیستهرانوگهردورودلرستانپرداختهاست،بهملیگراییورزشیدرلیگبرترفوتبالایراناشارهکردوگفت: فوتبالباتوجهبهجنبهتیمیآنبهترمیتواندهویتجمعیرانشاندهدولیگبرترفوتبالمانیزازجهاتگوناگونباملیگراییدرارتباطاست.ازجمله: تجسمبخشیدنبهگسترهسرزمینملیدرمستطیلسبز-افزایشدادوستدبینشهرهایمختلف (جابجاییتماشاگرانوبازیکنان) ترمیمغرورمحلیودرخواستبرخیمطالباتمحلیازاینطریقو...
سخنران این نشستگفت:مندرتحقیقم باشگاههایایرانیراازنظرارتباطباهوادارانبه 4دستهکمهوادار-استانی(شهری)- خودبسندهوقومیتقسیمکردهاموبهبیانمعایبومزیتهایهرکدامازاینباشگاههاپرداختهام.
باشگاههایکمهوادارمحیطامنیبرایرشدتجارتفوتبالوبازیکنانومربیانجواناستاماتماشاگرانروحفوتبالندوبنابرایناینباشگاههابخشزیادیازجذابیتورزشفوتبالراندارند. باشگاههایشهریمعمولاپرهواداروجذابنداماظرفیتیکلیگسراسریفوتبالمحدوداستبنابراینحداکثربیستتیمدریکلیگفعالندپسآیافقطبایدجذابیتفوتبالارزانیبیستشهرباشد؟بنابراینباشگاههایقومیوخودبسندهنیزلازماستتابقیهشهرهاواستانهاییکهتیمندارندهمدرگیرلیگفوتبالبشوند.
خداییازشانزدهتیمیشدنلیگبرترایرانانتقادکردوگفتازمنظرملیگراییورزشیایناقدامیککارنسنجیدهبودوباعثمیشودبخشیازجذابیتفوتبالایرانسلبشود.
ویتاکیدکرد:تحقیقمننشاندادلیگدوازدهمفوتبالدرتاریخورزشایرانبینظیربودوحالاباخداحافظیبالیگهجدهتیمیهموارهدواستانکمتردرگیرلیگبرترهستندواینیعنیهوادارکمتر،جمعیتکمتروجذابیتکمتر.
ویتوضیحداد: نمونهارزندهباشگاههایقومیدرایرانتیمتراکتورسازیتبریزاستکهباحضورفعالشدرسطحاولفوتبالبهلیگایرانجذابیتبخشیده است. گهردورودنیزدرلیگدوازدهمیکپدیدهبود،اگرگهرمیماندباشگاههایقومیدرفوتبالایرانمشروعیتمییافتندوحساسیتنسبتبهتیمآذربایجانکمترمیشد. الآنهمتصورلیگبرترایرانبدونتراکتورسازیبرایخیلیهاجذابیتکمتریدارد.
ویتاکیدکرداینکهجمعیتزیادیازجمعیتکشورجذبلیگملیمانشوندبرایهویتملیایرانیآسیبزاخواهدبود.تیمتراکتورسازیدراوایلظهورمجددشدرفوتبالایرانبازیچهبرخیگرایشهایافراطیشدهبودامااکنونفضایسالمیازرقابتمحلیوورزشیدراینباشگاهومیانهوادارانشحاکماست.
ویبهعملکردتیمتبریزیدرلیگقهرمانانآسیااشارهکردوگفت:تراکتورسازیدراینرقابتهانشاندادچگونهبهواسطهورزشمیتوانیک روایتمتفاوتازیکملتارائهدادکهباروایتغالبوجاافتادهمتفاوتباشد. تراکتورسازیبخشدیگریازهویتایرانیراروایتکردکهبرعکسپرسپولیسواستقلالبهلهجهایغیرتهرانیایرانراتلفظمیکند.
خداییافزود: امابرایبیشترمردمورسانههافوتبالکشورمادوباشگاهاستقلالوپرسپولیسراشاملمیشودواینباشگاههاکهدرالگویخودبسندهجامیگیرندبرفضایفوتبالایرانسایهانداختهاست.
ویگفت:ایندوباشگاهبهدلیلداشتنهواداردرسراسرایرانوتمامقومیتهابهجذابیتلیگومطرحشدنباشگاههاوشهرهایدیگرکمکمیکنندامابهدلیلداشتنحواشیزیادوهمچنینگاهیداشتنهوادارانافراطیمیتوانندتهدیدیبرایتیمملیوفوتبالملینیزباشند.درتاریخفوتبالایرانگاهیدرگیریهوادارانوبازیکنانایندو،تیمملیایرانراازهمپاشیدهاست،امروزهمرویسکوهاوهنگامتشویقتیمملیحاشیههاییوجوددارد.بنابراینباشگاههایقومی،خودبسنده،شهریوکمهوادارهمهدرکنارمزایایشانمعایبوتهدیدهاییهمدارند.
خداییدرپایان گفت: بهنظرمنسیستمباشگاهیایرانیکسیستمپویاومتنوعاستوهرکدامازاینباشگاههاویژگیهایخاصخودرادارندودرمجموعمیتوانندیکدیگرراخنثیکردهوکمیوکاستیهایهمراجبراننمایندواینگوناگونیدرلیگبرترفوتبالبسیارمفیداست.
نتایج پایاننامهدیگریکهدرایننشستتوسطایرجکاظمیمطرحشد «فوتبال، هویتاجتماعی،وجنبشهایاجتماعیهویتمحور»نامداشت،کهبهبررسیفرایندهایتکوینهویتنوجوانانوجواناندرعرصهفوتبالدرقالبدستجاتهواداری پرداخت.ازآنجاکهسنینهواداریفوتبالدرکشورمانبیشترسنینبین 10 تا 29 سالراشاملمیشودوازآنجاکهاوقاتفراغتبسیاریایرانیانبافوتبالسپریمیشود،همچنینویژگیهایخاصاینورزشمحبوبشدهکهبهدلیلذاتگروهیبودنش،وجودمرزبندیهایآشکاروروشن،وجودعنصردیگریو... میتواندبافتیگانهاییرادراطرافخودایجادکندکهدامنهآنمیتواندشاملمحله،قومیت،مذهب،ملیت،و ... راشاملشودوبنابراینبودندراینفضاباایجادحستعلقوفرایندهمداتپنداری،درتکوینهویتآناننقشایفاکند.
اینپژوهشبابرشمردنانواعوسطوحهویتمانندهویتملی،هویتفراملی،هویتقومی،هویتجنسیتیو ... ارتباطشانراباپدیدهاجتماعیفوتبال، باروشکیفیوتکنیکهاییمانندمشاهدهمشارکتی،مطالعهاسنادی،مصاحبهو ... بررسیمیکند.
یافتههایپژوهشدرزمینهارتباطفوتبالوهویتهایفراملی(تجددی) نشانازرابطهمستقیمآنهادارد. فوتبالباقراردادنگروههاوبخصوصجوانانونوجواناندریکفضایمدرنوشبکهروابطبینالمللیباتاثیربرساختارهایآگاهیآنهاو... میتواندروندمدنیزاسیوندرکشورهاراسرعتبخشد. همچنینهویتملیکهخودازهویتهایمدرنمحسوبمیشوندمیتواندتحتتاثیرفوتبالقرارگیردواشکالیازارتباطمانندشکلگیرینوعیملیگراییفرهنگی،ناسیونالیسمافراطیونژادپرستانهوبعلاوهجریاناتضدملیوجداییطلبانهراموجبشود. درزمینهفوتبالوهویتجنسیتیفوتبالبهعنوانورزشیرقابتیوبادیگرخصوصیاتمردانهمیتوانددرجامعهپذیریجوانانوکسبهویتمردانهنقشایفاکند. درزمینهفوتبالوهویتمذهبیبهچهارجریاناشارهشدهاست: الف)جامعهپذیریمذهبی،اخلاقیدرپرتوورزشب)نمایشنمادوسمبلهایمذهبیج)تقابلبینارزشهایاصیلمذهبیوارزشهایورزشمدرنوچ)فوتبالبهمثابهنوعیمذهبپستمدرن.ودرنهایتارتباطفوتبالوهویتقومی(آذری)، مبحثعمدهمطرحشدهبود. برایبررسیاینارتباطعلاوهبرمطالعهاسنادیشاملمجلاتوروزنامههایورزشی وسایتهایهواداری،بهمطالعهمستقیمومیدانیازهوادارانآذریدر 4 مسابقهاستقلال-تراکتورسازی،سایپا- تراکتورسازی،پرسپولیستراکتورسازی،وپرسپولیس-گسترشفولادتبریزدرفینالجامحذفیسال 90،پرداختهشد. حاصلکاراستخراجمفاهیمومقولاتبرایتجزیهوتحلیلونتیجهگیریوذکرویژگیهاودلایلوپیامدهایپدیدهاجتماعیبودکهبرخیآنهاعبارتنداز:
عللشکلگیریفعالیتهایهویتمحوردرفضایفوتبال:
پیامدهاییهمدراینرابطهوجودداردکهعبارتنداز:
حالمیتوانارتباطفوتبالوهویتقومیوجنبشهایاجتماعیهویتمحورراچنینتوصیفکرد:
اتفاقمهمیدرسال1388 موجبشدتیمفوتبالتراکتورسازیبعداز 8 سالانتظاربهلیگبرترصعودکندودرتقابلباتیمهایمرکزنشینقرارگیرد،دراینجابهترینفرصتبراینمایشقدرتوتمایزخودـدیگریبرایهوادارانمهیاشد. 8سالپیشازاینوقتیتیمهایسرخ- ابیپایتختدرتبریزبهمصافتیمهایاینشهرمیرفتندتقریبابیشازنیمیازهوادارانازتیمهایپایتختحمایتمیکردندوهوادارانمقابلنیزبیشترشاملهوادارانتیمرقیبپایتختمیشدنداماحالافضایکاملامتفاوتیرانظارهمیکنیمکهاغلبحولوحوشمسیلهقومیتوزبانتورکیوجبههگیریو ... حرکتمیکند.بنابرینباتوجهبهویژگیهایذکرشدهوفضایموجودونظریاتجامعهشناختیمعرفجنبشهایاجتماعیمانندنظریاتدلاپورتاودیانیو... میتواننتیجهگرفتاین حرکتجمعیازسطحیکهیجانجمعیفراتررفتهوبهیکحرکتمستمرباتکیهبرعناصرفرهنگخودیوعنصرآگاهیقومیتبدیلشدهاستومیتوانآنراباوجودنقیصهدرارایهگفتمانمشخصوواحددربرابرهژمونیفرهنگغالب،بخشیازیکجنبشاجتماعیمحسوبکرد .
درادامهنشستدکترسیدمهدیاقاپور،مدیر گروه جامعه شناسی ورزش انجمن جامعهشناسی ایران،ضمنجمعبندیموضوعجامعهشناسیفوتبالوهویتایرانیو نقشورزشدرهویت پذیری، الگوسازی،اجتماعیشدنوهنجارپذیرینوجوانان وجوانان،بااشارهبهتحقیقی پیمایشی درخصوصگروههایمرجع والگو درجامعهایرانگفت:فوتبالیستهابافاصلهزیادرتبهاولاینگروههارابهخوداختصاصدادهاندوپسازآنهاخواننده، هنرپیشه، نویسندهومقاماتسیاسیقراردارند. الگوبودنورزشکاروبخصوصفوتبالیستهای ملیامروزهبهشدتدردنیاافزایشیافتهاستکهدلیلاصلی آن معیارهای کمی نظیر درآمد و شهرت وحضوردائم وانبوهدرتلویزیونورسانههاست.
آقاپوردربخشدیگریازسخنانخودبهمقایسهالگویایرانیورزشباالگویمدرنورزشبایکمقایسهتاریخی و فرهنگیپرداختوبااشارهبهیکنگارهتاریخیباقدمتپنجهزارسالهکهدرسال 1361 دربهبهانپیداشدهاستگفت: ورزشدرقدیمجزییازفرهنگ وسبکزندگیوهویتملیایرانیان بودهونگارههایتاریخی شگفت انگیزنظیرجامارجانیاجامزندگیوجامحسنلوکه 22 رشته ورزشی برآنها حک شده و مسابقات قانونمند ورزشی در آن دوره تاریخ کهن از این سرزمین با فرهنگ و تمدن ساز را نشان می دهد وجود الگو های فرهنگی و ایرانی ورزشرابهروشنیثابتمیکند. امادردنیایامروزورزش،بیشترجنبهتفریحوسرگرمی و کارناوالیپیداکردهاستوبانوعی سیرک ورزشی با انبوه تماشاگران مشتاق رو برو هستیم کهورزشخنثیتلقیمیشود. البتهایننوعورزشهمدرجامعهامروزیلازماستامابایددرکنارتقویتبعدبدنیومهارتیوقهرمانیورزش،ابعاددیگر آنمانندخردمندیوخداپرستی و مردمگراییکهازویژگیهایورزشدرسرزمینکهنماستتقویتشود لذابهشاخههایدیگرورزشنظیرحوزهتاریخیورزش،حوزهتماشاگریوالگودهیوجنبههایفرهنگیواجتماعیورزش بایدتوجهکافیشود.
ویدربخشپایانیسخنانخودبهنقشمهمدانشگاههادرتوسعهجامعهشناسیورزشوهویتسازی فرهنگی-ورزشیدراینزمینهتاکیدکردوگفت:ازنظربسیاریازدانشمندانعلوماجتماعیوعلومورزشی،ورزشرشته بین رشتهای ویکنهاداجتماعیویکپدیدهاجتماعی- فرهنگیفراگیراستامامتاسفانهچنداندررشتهعلوماجتماعیوهمدررشتهعلومورزشیبهجنبههایفرهنگی،اجتماعیوهویتی و الگوسازورزش و تربیت بدنیاهمیتلازمدادهنمیشودوکارهایصورتگرفتهدراینزمینهبسیارکماست. بهنظربندهدردرجهاولاینرشتههایعلمیدردانشگاههابایددراینزمینهقدمی کارآمد و کارکردیبردارند.بههرحالبحثهایهویتیدارایجنبههایمختلفیاستوورزشهمدراینزمینهجایگاهخاصخودراداردوباتوجهبهتمدنغنیایرانی- اسلامیمابایددرکنارشرکتدرصحنههایبینالمللیالگوی فرهنگی- ورزشیخودمانرانیزداشتهباشیمودنبالکنیم.
درپایاننشستمدیرگروهازهمهحاضرینبویژهسخنرانانبهخاطرارائهمطالبعلمیوارزندهخوددرایننشستتشکروقدردانینمود.