عصر روز بیست و سوم فروردین ماه سال نود و یک گروه علمی- تخصصی جامعه‌شناسی توریسم و گردشگری نشستی را در سالن کنفرانس انجمن جامعه‌شناسی ایران، با عنوان "جایگاه گردشگری در نظام آموزش عالی ایران" برگزار کرد که در آن مژگان تراب احمدی، کارشناس ارشد برنامه ریزی گردشگری و مشاور طرح های ممیزی رشته گردشگری در دانشگاهها، به سخنرانی پرداخت.  

سخنران این جلسه در ابتدای سخنان خود به علل اهمیت بررسی نظام آموزش عالی در صنعت گردشگری پرداخت و گفت: به علت اینکه توسعه صنعت گردشگری در یک فضای رقابتی اتفاق می‌افتد وتداوم شکوفایی مقاصد در گرو رضایت مشتری و رضایت مشتری در گرو کیفیت محصول است و از آنجا که مهارت‌های شغلی در صنعت خدماتی گردشگری بخشی از محصول به شمار می‌رود آموزش در صنعت گردشگری از اهمیت بسزایی برخوردار است.برخورداری از نیروهای آموزش دیده به عنوان یکی از مزیت‌های رقابتی در مقاصد مطرح است. آموزش عالی در میان سطوح آموزشی و آموزش‌های نظری و عملی دارای جایگاهی ویژه است چرا که مسئولیت انتقال علم به سطوح پایین‌تر و تولید علم بر عهده آموزش دیدگان این مقاطع است. بررسی‌ها نشان می‌دهد یکی از مشکلات توسعه گردشگری در ایران ناکارآمدی نیروهای شاغل در این صنعت است و دستیابی به روال مطلوب توسعه در صنعت گردشگری نیازمند بازنگری در برنامه‌های آموزشی است. بهبود روند توسعه کمی و کیفی تربیت نیروی انسانی کارآمد در صنعت گردشگری نیازمند برنامه‌ریزی مناسب با اهداف توسعه و نیازهای بازار کار است. تحلیل وضعیت کنونی نظام علمی آموزش گردشگری در آموزش عالی ایران نخستین گام برنامه‌ریزی مناسب برای توسعه گردشگری است.

او همچنین تاریخچه مختصری از پیشینه آموزش عالی گردشگری ارائه کرد و افزود: می‌توان در دوره قبل انقلاب به تاسیس مدرسه عالی مهمانداری (1342) و مدرسه عالی هتلداری (1345) اشاره کرد و از تاسیس رشته مدیرت جهانگردی(1374) و مدیریت هتلداری(1383) در مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد(1383) در دانشگاه علامه‌طباطبایی تهران می‌توان به عنوان نقطه عطف آموزش گردشگری در سال‌های پس از انقلاب یاد کرد.

تراب احمدی بحث خود را با اشاره به سوالات، اهداف و روش‌شناسی تحقیق خود ادامه داد و شاخصهای مورد مطالعه و جایگاه آن در نظام آموزش عالی را تبیین کرد. لازم به ذکر است پژوهش یادشده به بررس شاخصهای علمی و یادگیری پرداخته است.

پس از تیین شاخص‌های مطالعاتی، مدلهایی که در تحلیل داده مورد استفاده قرار گرفت بود معرفی شد. مدلهای استفاده شده در تحلیل آموزش عالی دو وجه ساختاری و مفهومی قابل بررسی است. عموماً از یک مدل افقی(رشته‌ای) و یک مدل عمودی(زمانی) به عنوان مدل ترکیبی در آموزش عالی گردشگری استفاده می‌شود تا علاوه بر تبیین جایگاه دروس در نظام آموزشی، روند طی دوره توسط دانشجویان ورودی مشخص شود. با ترکیب این دو مدل هر چه دانشجو روند عمودی را به سمت بالا طی می‌کند، در روند افقی وارد دروس تخصصی‌تر می‌شود. در برخی موارد مانند دبیرستان‌های حرفه‌ای تفکیک تخصصی از سال‌های قبل از دانشگاه آغاز می‌شود به گونه‌ای که در دوره آموزش عالی زیر شاخه‌های مختلف گردشگری هر یک به صورت رشته‌ای مجزا نمود ‌یابند. در این پژوهش از مدل سه وجهی آموزش  به عنوان مدل افقی و از مدل کالیفرنیا به عنوان مدل عمودی استفاده شد و همچنین مدل پیوستار آموزش که توسط پرفسور جعفری ارائه شده است به عنوان تلفیقی از یک مدل عمودی و افقی ارائه گردید.

تراب اجمدی در انتهای گزارش خود آمار و ارقام مرتبط با رشد آموزش عالی گردشگری در کشور را ارائه داد و در جمع بندی بحث خود گفت: اهم نتایج این پژوهش به قرار ذیل است:

• از نظر کمی گسترش تعداد دانشجویان از نظر فراوانی در رشته های گردشگری با مدل کالیفرنیا تطابق ندارد.
• گسترش تعداد دانشجویان بر مبنای نیاز بازار نبوده و برنامه های فرادست در جهت به تاخیر انداختن ورود نیروی فعال به بازار کار است.
• در توسعه آموزش عالی گردشگری به ویژه در مقطع کارشناسی تنها گسترش تعداد مد نظر بوده و به کیفیت دوره‌ها توجه نمی‌شود این امر در افزایش شدید دوره های پیام نور، غیر انتفاعی و نیمه حضوری مشهود است.
• با توجه به رشد سریع تعداد دانشجویان و عدم وجود دوره های تربیت مدرس از نظر سرانه استاد به دانشجو در رشته‌های گردشگری وضعیت مناسبی وجود ندارد. در کشور ترکیه نیز مشکل کمبود استاد باعث شده تا با مشارکت دانشگاه‌های خارجی دوره‌های تربیت مدرس برگزار شود.
• از نظر کیفی بسیاری از اساتیدی که زمینه گردشگری فعالیت می‌کنند (به ویژه در دانشگاه‌های پیام نور و غیر انتفاعی) فاقد تجربه و تخصص لازم برای تدریس گردشگری هستند.
• به علت فشار مضاعفی که به علت تعداد زیاد دانشجویان بر اساتید وجود دارد امکان به روز شدن از طریق مطالعه آزاد، تحقیق، فرصت‌های مطالعاتی و شرکت در دوره‌های تخصصی در رشته‌های گردشگری کاهش یافته است.
• اگر چه به علت میان رشته‌ای بودن گردشگری اساتید از رشته‌های دیگر می‌توانند در تدریس رشته‌های گردشگری مشارکت کنند اما لازم است .جهت گزینش اساتید یکی از معیارهای زیر رعایت شود.

• الف: در رشته گردشگری تحصیل کرده باشند.
• ب:حداقل رساله علمی یا کارشناسی ارشد خود را در زمینه گردشگری تدوین کرده باشد.
• ج:کتاب و مقالات علمی مبتنی بر دانش گردشگری تدوین کرده باشد.

• در برخی از دروس تخصصی به ویژه در زمینه هتلداری اساتیدی متخصص شرایط و مدارک تحصیلی مورد تایید وزارت علوم و تحقیقات و فن آوری را دارا نمی‌باشند.
• خصوص شرایط و امکانات یادگیری در رشته گردشگری که شامل سفر،کارگاه‌های آموزشی و تکنولوژی آموزشی می‌باشد در مجموع وضعیت مناسبی در دانشگاه‌های دولتی و نیمه دولتی کشور وجود ندارد.
• در زمینه برنامه‌های کارآموزی در مقطع کارشناسی به ویژه در دانشگاه پیام‌نور و دوره‌های پودمانی ضعف‌های عمده‌ای وجود دارد. برای دوره‌های هتلداری در هیچ دانشگاهی کارگاه تخصصی وجود ندارد. در سال 2006 کشور ترکیه با مشارکت بانک جهانی بیش از 45 دانشگاه و دانشکده خود را در زمینه تجهیزات و کارگاه‌های تخصصی گردشگری تجهیز نمود و طی معاهداتی ساعات کاراموزی دانشجویان خود را در بدنه صنعت(اماکن اقامتی، سازمان‌های گردشگری، رستوران‌ها، دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری و دیگر بنگاه‌های مرتبط) به حداقل 60 ساعت در هر دوره رساند.
• با توجه به مدل موضوع بندی ترکیب رشته‌های گردشگری در ایران در مقطع کاردانی که نیاز است دوره‌ها بر بیشتر بر دوره‌ی بازار- محصول متمرکز باشد طراحی دوره‌ها کاربردی است. در مقطع کارشناسی بیش از اینکه مبتنی بر دوره‌های کاربردی و بازار-محصول باشد بر دوره‌های مدیریتی و کلی متمرکز است.
• از نظر تعداد واحدهای ارائه شده در رشته‌های گردشگری کشور ترکیه با ارتقای تعداد واحدها و سرفصل دروس کیفیت دوره‌ها را افزایش داده و تعداد واحدها به سطح یا بالاتر از سطح دانشگاه‌های اروپا وامریکا رسانده است. در مقایسه کشور ایران در هر مقطع تعداد واحدهای کمتری را به دانشجو ارائه می‌دهد.
• بررسی برنامه‌های درسی دوره‌های گردشگری با توجه به هسته مرکزی دوره‌های تحصیلی موارد زیر را نشان می‌دهد.

1. رشته‌های مرتبط با هتلداری و مهمانداری هوایی در رده‌های کاردانی و کارشناسی در ایران نیز بر دروس مرتبط با ساختار صنعت متمرکز شده‌اند و تمرکز بعدی این برنامه‌ها بر روی تقویت مهارت‌های ارتباطی دانشجویان از طریق آموزش زبان‌های خارجی است.

2. در رشته‌های خدمات جهانگردی دروس بر مبنای ابعاد و پی آمدها و ساختار رشته طراحی شده است.

3. رشته مدیریت جهانگردی در مقطع کارشناسی دروس معانی و ماهیت و سیاستگذاری و مدیریت را بیش از سایر دروس ارائه می دهد.

4. در مقطع کارشناسی ارشد تاکید رشته‌های مدیریت جهانگردی در گرایش برنامه‌ریزی بر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی و در برنامه‌ریزی گردشگری و توسعه بر سیاستگذاری و مدیریت و ابعاد و پی‌آمدهای صنعت است. و رشته مدیریت جهانگردی در گرایش بازاریابی بر دروس بازاریابی و سیاستگذاری و مدیریت متمرکز شده است.

سخنران این نشست در پایان بحث خود لیستی از پژوهشهای آتی و عملیاتی که در این حوزه می‌توان به آنها پرداخت را مطرح کرد که عبارتند از:

پژوهشهای آتی

·         بررسی و تحقیق بر روی شاخص‌های مالی، ساختاری و بازدهی در حوزه نظام آموزش عالی گردشگری

·         انجام مطالعات تطبیقی با سایر کشورهای موفق در صنعت گردشگری به ویژه در زمینه طراحی دوره‌های آموزشی و طرح درس‌های مقاطع مختلف

·         انجام مطالعات بر روی نیازهای نیروی کار تحصیل کرده در صنعت گردشگری کشور جهت تنظیم عرضه دانشگاه و تقاضای نیروی کار صنعت.

پیشنهادهای عملیاتی

• ساماندهی ظرفیت‌های حجمی پذیرش دانشجو در نظام آموزش عالی کشور بر اساس مدل کالیفرنیا (روند کاهش حجم با صعود در مقاطع بالاتر).
• بازنگری در طرح دروس مرتبط با گردشگری و ایجاد سیستم ارزیابی کوتاه مدت .
• ساماندهی ظرفیت‌های موضوعی رشته‌های گردشگری و هدایت تدریجی این رشته‌ها از قالب مدیریتی به رشته‌های تخصصی کاربردی در حوزه‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای، جغرافیا و بازاریابی گردشگری.
• ایجاد دانشکده‌های تخصصی گردشگری جهت تجمیع دانشجویان و کاهش هزینه جهت ارائه کارگاه‌های تخصصی و دوره‌های عملیاتی به ویژه در رشته هتلداری که نیازمند امکانات اختصاصی است.
• ایجاد دوره‌های تربیت مدرس و در صورت امکان اعطای بورس‌های تحصیلی برای اعزام افراد واجد شرایط برای طی دوره‌های دکتری تخصصی گردشگری در خارج از کشور و برگزاری دوره‌های مشترک دکتری.
• استفاده از امکانات سازمان جهانی گردشگری برای تربیت مدرس در محل.
• استفاده از امکانات ارگان‌های بین‌المللی نظیر بانک جهانی برای تجهیز دانشگاه‌ها در زمینه کارگاه‌های تخصصی گردشگری.

در پایان این نشست، از حاضرین در جلسه و به طور خاص دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته گردشگری این سوال پرسیده شد که "به نظر آنها بزرگترین مشکلات و چالشهای موجود در بخش آموزش عالی گردشگری کشور چه مواردی است و چه پیشنهاداتی در راستای رفع این مشکلات دارند". بر این اساس، عمده مشکلات به قرار زیر عنوان گردید:

• خلاء ارائه درس‌های عملی و دوره‌های کارآموزی مناسب
• کمبود امکانات آموزشی و مشکل دسترسی به منابع به روز دنیا در عمده دانشگاه‌ها
• به روز نبودن و کاربردی نبودن عمده منابع درسی و طرح درس‌های فعلی
• جذب بسیار محدود نیروی آموزش دیده در زمینه گردشگری پس از فراغت از تحصیل و افق کاری نامناسب
• جذب دانشجو در مفاطع تکمیلی از میان افرادی که زمینه علمی لازم برای بیشتر آنها وجود ندارد
• مشکل منابع انسانی به ویژه جذب مدرس متخصص در رشته گردشگری
• عدم نظارت و یا کمبود نظارت بر کارهای پژوهشی و در عین حال ضعف کیفی پژوهشهای ارائه شده در مقاطع تکمیلی توسط دانشجویان

همچنین پارهای از پیشنهادات به شرح ذیل ارائه گردید:

• جذب اساتید برجسته و متخصص گردشگری
• جذب دانشجو در مقاطع تکمیلی از میان دانشجویان تحصیلکرده در رشته های مرتبط و یا با ایجاد زمینه علمی کافی از قبل
• بهره گیری از بخش خصوصی برای برگزاری دوره های کارگاهی و کارآموزی در همه مقاطع
• بازنگری طرح درسهای فعلی و کاربردی نمودن و به روز نمودن هرچه بیشتر آنها.