گروه جامعهشناسی هنر و جامعهشناسی احساساتِ انجمن جامعهشناسی ایران، روز یکشنبه 24 اردیبهشت ماه 1396 نشست مشترکی را با موضوع «حرکات موزون از دیدگاه جامعهشناسی هنر و جامعهشناسی احساسات» با حضور جمعی از استادان، دانشجویان و علاقهمندان در سالن کنفرانس انجمن در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار کردند.
دکتر فرح ترکمان ( جامعهشناس، استاد دانشگاه، مدیر گروه جامعهشناسی احساسات) و شیدا فراشاهی (جامعهشناس، پژوهشگر) سخنرانان این نشست بودند.
دکتر فرح ترکمان بحث خود را با ارائه یک تعریف از رقص آغاز کرد و گفت: رقص واژه ای عربی است که ریشه در زبان فارسی دارد. وشت یا فرخه واژه پارسی آن است. در زبان پهلوی به آن پای واژیک و در فارسی دری پای بازی می گویند. رقص کنشی است انسانی بر مبنای حس و حرکت، جهت ابراز حسی پرشور و فزاینده برای دنیای پیرامون که بیان کننده یک حالت، تجربه ویا درک باشد. رقص متشکل از مجموعه حرکات هدفمند انسانی است. این حرکات ارزش و معنای سمبولیک و زیبایی شناختی دارند که به وسیله کنشگران و تماشاگران به عنوان پدیده ای به نام رقص در یک فرهنگ خاص شناخته شده است.
وی افزود: در تبیین رقص دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. رقص فردی را با تقلید انسان از حرکات حیوانات و طبیعت تبیین می کنند. بشر اولیه به تقلید از حرکات حیوانات به هنگام حمله یا گریز، در جستجوی غذا یا ابراز عشق، حرکات تقلید گونه ای را داشته است که به رقص تعبیر شده است. رقص جمعی در دیدگاه پوزیتیویستی با توجه به حرکات جمعی و موزون در فعالیت های معیشتی مورد تبیین قرار گرفته است و با همین دیدگاه، شکل گیری موسیقی نیز مطرح شده است. نگاه دیگر به شکل گیری رقص با توجه به مناسک مذهبی و آئینی بوده است که در بسیاری از کتاب های جامعه شناسی هنر به آن پرداخته شده است. جامعه شناسی احساسات می تواند با تمسّک به «تئوری مناسک و احساسات» به تبیینی از رقص بپردازد. سخن کلی این است که در مناسک (کنش متقابل متمرکز، افزایش یابنده، تکرار شونده، شدید و موزون که با نمادها پیوستگی دارد و احساسات گروهی را شکل می دهد و مبنایی برای اعتقادات، اصول اخلاقی و فرهنگ است) اعم از رسمی مذهبی(دورکیم)، رسمی غیر مذهبی(کالینز)، غیررسمی و روزمره(گافمن) شور و شوق جمعی و احساس تعلق به یک پیکره اجتماعی را ممکن می سازد. این فرآیند در حافظه جمعی و در فرهنگ احساسی جامعه جای می گیرد. هر زمان که افراد بخواهند آن شور و شوق جمعی و آن احساس تعلق به یک پیکره اجتماعی را تجربه کنند بر اساس فرهنگ احساسات جامعه، اقدام به انجام همان کنش های متقابل متمرکز تکرار شونده موزون می کنند که رقص نامیده می شود.
دکتر ترکمان به توضیح و تشریح نظریات «مناسک و احساسات» دورکیم، گافمن و کالینز پرداخت و ادامه داد: بدین ترتیب رقص بیش از حرکات موزون است. نقش نمادها در تفاوت رقص ها باید مورد توجه قرار گیرد زیرا با تفاوت نمادها، مناسک نیز متفاوت برگزار می شده است مثلاً رقص اسپانیایی که بیشتر به صورت پای کوبیدن بر زمین است. بر اساس نماد تسلط یافتن بر زمین با به لرزه در آوردن آن است. می توان گفت، رقص با جدا شدن تدریجی خود از پرستش، انگیزه خلاقانه، معنا و مقصود در آن کم رنگ شده است. احساسات تجربه شده در فضای مناسک، شادی، رضایت و خشنودی، امنیت، اندوه و شوریدگی و......برآمده از تجربههای انسان در فضای مناسکی تولد، مرگ، جنگ، پرستش، تدفین، باروری، شکار، برداشت محصول تا زندگی جمعی در گروه ها و سازمان ها می باشد.
شیدا فراشاهی، با تبریک «روز جهانی رقص» گفت: که از سال 1982میلادی به پیشنهاد کمیتۀ بینالمللی رقص یونسکو، روز 29 آوریل (برابر با نهم اردیبهشت ماه) روز جهانی رقص نام گرفت تا ارزش هنرِ رقص در نقش زبانی جهانی، زبانی که آدمیان را در صلح و دوستی به هم نزدیک میکند، نشان داده شود. سپس معانی مختلف واژۀ رقص را براساس لغتنامۀ دهخدا، فرهنگ فارسی معین و چند منبع معتبر دیگر برشمرد. برخی از این معانی عبارتاند از: پا کوفتن، پایبازی، پایکوبی، پروازی، جنبیدن، دستافشاندن، آستینزدن، حرکاتی موزون به همراه آهنگ موسیقی، هنر ایجاد زیبایی یا بیان احساسات با حرکات توأم با موسیقی.
وی در ادامه افزود: رقص کنشی انسانی است که از پیش از تاریخ تاکنون شکلی از بروز احساسات آدمیان، بیان اندیشه و یا داستانی بوده است. مثلاً، هنگام بروز خوشحالی و شادی فراوان در جوامعی که رقص ارزش و معنای زیباییشناسانهای دارد، کنشگران رقص به جستوخیز و چرخش برخاسته و خندههای شاد نیز سر میدهند. آدمیان نخستین بر پایۀ نیازها و منطقۀ زندگیشان، شکارچی یا کشاورز بودند، پس از شکار و یا برداشت محصول به پایکوبی و دستافشانی مشغول میشدند و به نوعی شکر بهجا میآوردند. همچنین نیایش خدایان، جشنها، عزاداریها، آرزوها و ترسهای آنها همراه با رقص بود. هنری که امروزه بازی و تفریح و سرگرمی است، برای انسان ابتدایی امری جدی بود. آنها میخواستند طبیعت و خدایان را با رقص وادار به برآورده شدن خواستههایشان کنند؛ از آسمان بخواهند باران ببارد و محصول خوب را از زمین بخواهند. همبستگی میان آنها در هنگام انجام این حرکات موزون در بهوجود آوردن روحیۀ جمعی و پیدایش آیینهای ابتدایی برای تأثیر بر نیروهای طبیعت مؤثر بود. رقص و رقصیدن ویژگیهای فرهنگی مردم جهان یعنی، مردم منطقهای خاص و قومهای گوناگون که در هر کشوری زندگی میکنند، را نشان میدهد. برخی معتقدند که رقص ریشه و پایۀ همۀ هنرهاست. نقاشیهایی بر دیوارۀ غارهایی در افریقا و جنوب اروپا و نقاط دیگر پیدا شدهاند که انسان را در حال رقصیدن نشان میدهد و قدمت آنها بیش از ده هزار سال است. این نقاشیها رقص جنگی را به تصویر کشیدهاند. همچنین آثاری که بر روی ظرفها و یا لوحههای قدیم نقش بسته شده، مردان و زنان را در حال پایکوبی نشان میدهند و وجود رقصهای گروهی را در آشور، بابل، مصر، یونان و دیگر تمدنهای باستانی تأیید میکند. همچنین رقص در ایران پیشینهای پنج هزار ساله دارد. نگارههایی از رقصندگان در مناطق گوناگون ایران بهدست آمده است؛ که علاوه بر نمایاندن گستردگی و تنوع رقصها، ارتباط این هنر با آیینها و باورهای ساکنان این سرزمین را مینمایاند.
فراشاهی سپس، به انواع رقصهای آیینی، قومی، درمانی، مذهبی و عرفانی اقوام و عشایر گوناگونِ ایران که ریشه در آداب و رسوم و تاریخ هر منطقه دارد اشاره کرد و جنبههای هنری و نمایشی رقص را برشمرد. وی افزود: یکی از ویژگیهای این رقصها اجرای گروهی است. مردان و زنان به صورت دایرهای یا خطی میرقصند و با حرکات موزون باورها و مفاهیمی از زندگی خود را بیان میکنند.
فراشاهی در خاتمۀ سخنان خود گفت: این نشست آغازی برای گفتوگو دربارۀ حرکات موزون بوده است و هدف گسترش و ادامۀ این موضوع با حضور متخصصان رشتههای گوناگون رقص در ایران و جهان، و رفع ابهام از هنر رقص و شناخت این هنر و تفاوت آن با شبه رقص است؛ و همچنین پاسخ به این پرسشها که چرا در جامعۀ ما محدودیت هایی در بهکار بردن واژۀ «رقص» وجود دارد و واژههای «رقاص، رقاصه، رقصنده» بار منفی دارد؟ چرا در فرهنگ ما برخی رقصها را نامتعارف و مبتذل مینامیم؟ چرا اجازۀ ساخت فیلم موزیکال نداریم، ولی در کشورهای دیگر با بهکارگیری انواع رقص از کلاسیک تا مدرن و حضور هنرمندان رقصندۀ ماهر، فیلمهای پرفروش و پرمخاطب ساخته میشود؟
این جلسه با پرسشها و دیدگاههای مختلف دربارۀ حرکات موزون و بحث و تبادل نظر حضار پایان یافت.