نشست محیط زیست و جامعه شناسی اقتصادی، روز دوشنبه دوم آذر ماه ۱۳۹۴، در سالن کنفرانس انجمن جامعه ‌شناسی ایران برگزار شد. سخنران این جلسه دکتر علی رضاقلی به همراهی دکتر حسین راغفر بودند که در موضوع محیط زیست با تمرکز بر مسئله آب به بیان دیدگاه های خود پرداختند. 

گزارشی از سخنرانی دکتر رضاقلی را در ادامه میخوانید.

مسئله محیط زیست به عنوان مسئله ای جامعه شناختی، نه توصیف صرف کم آبی است و نه اخطار به مردم و ارائه راه حل. علوم انسانی به طور اعم و اقتصاد و جامعه شناسی به طور اخص، باید مقوله محیط زیست را وارد تئوری های خود کنند و تئوری پردازی در این باب جز از طریق اتصال به مباحث درون گفتمانی ایشان امکان پذیر نیست. لذا باید در این باره پیش زمینه ذهنی داشته و آن را به طور تئوریکال به مباحث خود وصل کنند. محیط زیست ایران شامل موارد بسیاری از جمله آب، خاک، مرتع، جنگل و ... است. این کمیت و کیفیت جمعیت است که روی محیط زیست اثر میگذارد.

اکثر جامعه شناسان مایل نیستند مسائل غیر جامعه شناختی را وارد تحلیل های خود کنند، مانند کلاسیک های جامعه شناسی که اساسا به دنبال بیرون کردن مباحث بی ربط از جامعه شناسی بوده اند. لذا باید ابتدا از لحاظ روش شناختی روی موضوع کار کرد تا موضوع محیط زیست وارد جامعه شناسی شود، در غیر این صورت یک تقلیل گرایی جدی صورت میگیرد. همانگونه که تاریخ جامعه شناسی و اقتصاد در بستر رشد تاریخی خود در اروپا به همین شکل رشد کرده اند. یعنی موضوع های حساس اجتماعی و اقتصادی جامعه ی خود را تئوریزه کرده اند. اینکه در آراء کلاسیک های اروپایی، موضوع محیط زیست اساسا وجود ندارد، به این دلیل است که مسئله ای دراین باب نداشته اند. اما در ایران، همواره در طول تاریخ، آب مسئله ای جدی و مطرح بوده است. به اشکال گوناگون و به عناوین مختلف، نگاهی گذارا به قنات های ایران، میزان و شکل و مکانیسم های ایجاد و نگهداری آن و تقسیم آب در طول تاریخ، نشان دهنده این امر است.

اگر به جغرافیا به شکل یک نهاد نگاه کنیم، میتواند به صورت نهادی به شکل یک مسئله مطرح شود. حساس شدن نسبت به یک مساله زیست محیطی اگر با نگاه اجتماعی و از طریق نهادهای گوناگونی که با نهاد جغرافیا در ارتباط هستند صورت نپذیرد، اصلا شکل نمی گیرد. در ایران هیچ نهادی این کار را انجام نمیدهد؛ نه حوزه و دانشگاه و مدارس به عنوان نهاد آموزش، نه نهاد خانواده، نه نهاد دین و نه دیگر نهادها. پس طبیعی است که نتیجه اش این مسئله باشد که هیچ حساسیتی شکل نگرفته و نمیگیرد. نهادها قواعد بازی جمعی اند و یک شبه ایجاد نمیشوند و از بین نمیروند؛ لذا باید با شناخت وابستگی مسیر مسائل گوناگون را از طریق نهادها بررسی و تحلیل کرد.

ایران به لحاظ جغرافیایی، تاریخی و تمدن کاریزی اش کشور منحصر به فردی است. فلات ایران که از آذربایجان تا زاگرس و البرز گسترده شده، زندگی خاصی را برای این منطقه ایجاد کرده که مشابهی در دنیا ندارد. میزان قنات ها و طول آنها به طرز شگفت آور و عجیبی زیاد است؛ درحدود ۳۳ هزار قنات با طولی تقریبی به اندازه فاصله کره زمین و کره ماه! هرچند آب قنات ها مراحل کم شدن را گذرانده و می توان ادعا کرد از مرحله بحران گذشته و تقریبا نابود شده است. واژه هایی مانند بیابان (بی+آبان)، آبیاری (آب+بیآوری) آبادی و ... نشان از همین اهمیت آب در فرهنگ و تمدن ایران دارد. اساسا این تمدن بر پایه آب شکل گرفته و همین مساله نشان دهنده ضرورت و اهمیت بررسی اجتماعی مساله آب است.

لذا با بررسی مسائل زمینه ای مانند ناامنی، آب و .. است که میتوان ایران امروز را بررسی کرد. البته روند تغییرات جدید در ایران را میتوان به بعد از دست یابی به منبعی در آمدزا که تا قبل آن وجود نداشته، یعنی نفت نسبت داد. ایرانیان با کم آبی و اقتصاد معیشتی، تا زمان کشف نفت زندگی میکرده اند؛ اما این اقتصاد معیشتی و مقوله ناامنی که ریشه در پیشینه تاریخی ایشان داشته را به همراه خود آورده اند. میتوان ادعا کرد جز دو مورد یعنی زمان میرزا تقی خان امیرکبیر و دکتر محمد مصدق- که به همان دلایل اجتماعی و فرهنگی تحمل نشده و حذف شدند- جریان و منوال فرهنگی و سیاسی ما همواره یکسان و بر پایه حذف و ناامنی بوده است.

دولت های ایران نیز چه قبل و چه بعد از نفت همواره در پی حذف یکدیگر بوده اند. ما هیچ دولت مستدام و طولانی ای در ایران نداشته ایم. این خود موید مساله ناامنی در ایران است. لذا به این طریق یا بررسی تاریخ اجتماعی - سیاسی ایران میتوان سر منشا اتفاقات کنونی را شناخت و مسائل امروز را تئوریزه کرد. بی کفایتی های صورت گرفته از جمله در همین مساله آب و تخریب محیط زیست، نهایتا توسط نهادهایی که وجود داشته و دارند صورت گرفته است. لذا تا وقتی این مساله به صورت نهادی وارد نگاه ما نشود نه قابل حل و نه قابل بررسی و تحلیل است.

لازم به ذکر است که این نشست از ساعت ۱۴ الی ۱۶ برگزار گردید و با پرسش و پاسخ حضار به پایان رسید.

 

• < قبلی
• بعدی >