دکتر سید حسین سراج زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی روز سه شنبه 5 آبان 1394 سخنران نشست نقد و بررسی کتاب «سرطان اجتماعی فساد» تالیف استاد فرامرز رفیع پور در انجمن جامعه شناسی ایران بود.

قائل شدن به تئوری توطئه، ضدیت با توسعه، بی توجهی به حوزه عمومی و اجتماع علمی از جلوه های سنت گرایی و محافظه کاری مولف است

در این نشست دکتر حسین سراج زاده سخنران جلسه به ایراد سخنرانی خود پرداخت و گفت: برای من به­عنوان دانشجوی دکتر رفیع­پور در دوره­ کارشناسی و باتوجه به ارتباط دوستانه ­ای که داریم و نظر لطفی که ایشان نسبت به­من دارند، ورود انتقادی به آثار و آرای ایشان دشوار است. باوجود این، گفتگوهای علمی ایجاب می­کند تا با حفظ احترام، گفتگوهایی با معیار و منتقدانه­ علمی و طلبگی هم برگزار کرد و من این موضوع را هم از ایشان آموخته­ام. به ­همین­ دلیل، دومین معرفی و نقدی که به آثار ایشان، بعد از نقد کتاب توسعه و تضاد (رفیع­پور، 1376) توسط آقای عبدی نوشته شد، معرفی و نقد کتاب دیگر استاد با عنوان آناتومی یا آشفتگی اجتماعی در شهر تهران بود (رفیع­پور، 1378؛ سراج­زاده، 1378).

وی ابتدا به مشی علمی مولف اشاره کرد: قبل از پرداختن به کتاب سرطان اجتماعی فساد، باتوجه به تمامی آثار و برخی از ویژگی­های برجسته­ ایشان، به تشریح دیدگاه و مشی دکتر رفیع­ پور می­پردازم که از این طریق می­توان برخی از نقطه­ های قوت و نیز نقدهای وارد به این اثر را هم باتوجه به این ویژگی­ها بهتر دریافت. به­نظر من، در مشی، دیدگاه و آثار دکتر رفیع ­پور چند ویژگی متمایز است:

• دغدغه­ جدی، اصیل، ملی، دینی و تعهد و انضباط آکادمیک؛
• طرح شجاعانه و به­ موقع مسأله­ های اجتماعی؛
• اتخاذ رویکرد علمی پوزیتیویستی در پژوهش اجتماعی؛
• اتخاذ رویکرد محافظه­ کارانه و سنت­گرا.

دغدغه­ جدی، اصیل، ملی و دینی: دکتر رفیع­ پور نسبت به جامعه­ ایران و پیشرفت و آبادانی آن دغدغه ­ای جدی دارد و در این راستا، رسالت علمی بزرگی برای خودشان تعریف کرده­ اند. او ازجمله استادانی است که نقش استادی را به­ طور جدی ایفا می­کند و آموزش پژوهش ­محور را باجدیت دنبال کرده و خود را به ابتذال تدریس و راهنمایی بیش­از ظرفیت و استاندارد گرفتار نکرده است و دارای تعهد و انضباط علمی مثال­ زدنی است و ازاین­نظر الگوی مناسبی است که دانشگاهیان ما می­توانند از آن پیروی کنند. در تمام آثار ایشان، موضوع­ها و مسایل اجتماعی حساس و مهم جامعه­ ایران و دغدغه­ های جدی برای بهبود جامعه مطرح است. به ­جز کتاب کندوکاوها و پنداشته ­ها (1360) که تنها یک متن آموزشی برای روش تحقیق اجتماعی است و در زمان خود و اکنون نیز تأثیرگذار است، در کتاب­های دیگرشان که بیشتر مبتنی بر پژوهش­ هستند، به­ مسایل اجتماعی مهم و اساسی جامعه ایران پرداخته ­اند. کافی است نگاهی به عنوان آنها بیندازیم: جامعه­ روستایی و نیازهای آن (1364)، آنومی جامعه (1378)، سرطان اجتماعی فساد (1386)، موانع رشد علمی ایران(1381) و کتاب اخیرشان باعنوان پرجاذبه و نمادین دریغ است ایران که ویران شود (1394).اینها همگی نشان از دغدغه ­های جدی ایشان دارد و این دل­نگرانی و دغدغه در محتوای آثارشان هم نمایان است. دکتر رفیع­پور فردی پرکار و درپی اصلاح جامعه است و اهتمام فکری و علمی ایشان در جهت بهبود شرایط ایران به­ کار گرفته شده است.

طرح شجاعانه و به­ موقع مسأله­ های اجتماعی: باآنکه رویکرد محافظه­ کارانه ای در طرح و تحلیل مسایل جامعه اتخاذ کرده­ اند که بعد به­آن خواهیم پرداخت؛ اما مسایل حساس را با شجاعت و به ­موقع مطرح می­کنند. موضوع هایی که به آن اشاره شد، همگی به ­موقع مطرح شدند و در طرح آنها صراحت و جسارت علمی دیده می­شود. به ­طورمثال، جامعه­ روستایی و نیازهای آن و نیز تضاد و توسعه زمانی نوشته شدند که این دو موضوع در جامعه­ ایران جزو موضوع ­های مجادله­ آمیز و مهمی برای مدیران و روشنفکران محسوب می­شدند. یا همین کتاب فساد به یک مسأله­ مزمن و حساس می­پردازد که به ­خصوص در سال­ های اخیر عمیق و گسترده شده است. دریغ است ایران که ویران شود، در زمان ه­ای نگاشته می­شود که ایشان و بسیاری از صاحب­نظران نگران ­فروپاشی نظام اجتماعی و سیاسی به ­خاطر سیاست­های مخرب و شکاف­های عمیق اجتماعی بوده­ اند.

اتخاذ رویکرد علمی پوزیتیویستی در پژوهش اجتماعی: در آثار دکتر رفیع ­پور، رویکردی پوزیتیویستی غالب است که برخی پیامدهای مثبت و منفی هم داشته است. کتاب کندوکاوها و پنداشته­ ها که متن آموزشی تأثیرگذاری به ­ویژه در دهه­ های 60 و 70 شمسی بوده است، روش­های کمّی را روش غالب در تحقیق اجتماعی می­کند. درعین­حال، از این جهت که روشمندی و دقت­ های کمّی را در تحقیق اجتماعی برجسته می­کند، بسیار مفید و مهم است. در آثار ایشان برخی اصول فلسفه­ پوزیتیویستی هم دیده می­شود؛ ازجمله مهندسی اجتماعی و وحدت علوم. به ­نظر دکتر رفیع ­پور، جامعه­ شناسی هم مانند علوم طبیعی و فنی ـ مهندسی است. در علوم اجتماعی هم می ­توان از رقم­ها و آمار استفاده کرد. دانشمندان اجتماعی با روش کمّی تحقیق علمی و آزمون­های آماری، می­توانند به تشخیص روابط متغیرها و علل پدیده­ها و کشف قانون­های علمی اجتماعی بپردازند و براساس آنها همانند یک پزشک نسخه­ هایی برای حل مسایل اجتماعی بپیچند و همه هم باید به اقتدار علمی آنها احترام گذاشته و آن نسخه­ ها را به­ کار ببندند. ایشان با این مدل به مسایل اجتماعی نگاه می­کنند. این یکسانی با علوم طبیعی را در مفاهیم مورد استفاده­ی ایشان هم می­توان مشاهده کرد، مثل آناتومی جامعه، سرطان اجتماعی، جراحی برای درمان مسأله­ فساد و...

ویژگی دیگری که در تمام آثار ایشان می ­توان دید و پیشینه­ پوزیتیویستی دارد، «مهندسی اجتماعی» و برای طبیب و مهندس نقش یک جامعه ­شناس قایل­ شدن است. البته خود ایشان تعبیر «مهندسی اجتماعی» را به­ کار نمی ­برد؛ ولی رویکردی که دارد، به جامعه­ شناس نقش طبیب و مهندس را می­دهد که با قانون­های علمی، مسایل و راه­ حل­های آن آشناست و نسخه­ هایی برای درمان به حاکمان ارایه می­دهد تا آنها را اجرا کنند و مسایل حل شود. گویی در این نگاه مداخله­ ارزش­ها و منافع گروهی در تشخیص و تعریف مسایل اجتماعی به­ هیچ ­وجه موضوعیت ندارد و نقش روشنفکران و مردم و کنش­های ارتباطی اجتماعی در تعریف مسایل اجتماعی و رسیدن به اجماع برای حل آنها، نادیده گرفته شده است. این رویکرد وقتی با رویکرد محافظه ­کارانه پیوند می­خورد، پیامدهای دیگری هم دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی به نمونه های محافظه کاری و سنت گرایی دردیدگاه مولف پرداخت و توضیح داد:

اتخاذ رویکرد محافظه­ کارانه و سنت­گرا: می­توان دکتر رفیع ­پور را در زمره­ جامعه ­شناسان سنت­گرا و محافظه­ کار به­حساب آورد و این رویکرد در تمام آثار و آرا و رفتار ایشان وجود دارد. جلوه­ های سنت­گرایی و محافظه ­کاری در مشی و دیدگاه ­های ایشان عبارتند از:

• قائل­ بودن به اصلاح از بالا و بی ­توجهی به حوزه­ عمومی و نهادهای مردمی: به­ طور عمده مخاطبان ایشان حاکمان هستند، ارتباط­ های ایشان هم بیشتر با نهادهای حاکمیتی است تا با نهادهای مردمی و حتی همکاران و اجتماع علمی؛ به­ نحوی که ارتباط ارگانیکی بین ایشان و اجتماع علمی دیده نمی­شود. به ­نظر می­رسد این ویژگی ناشی از رویکرد سنت­گرایانه و محافظه­ کارانه و درعین­ حال، پوزیتیویستی (مهندسی اجتماعی) ایشان است. تلقی ایشان از خودشان چنین است: "جامعه­ شناسی است با دانش زیاد که براساس دانش و پژوهش، نسخه­ هایی برای حل مسایل اجتماعی دراختیار دارد و این نسخه­ ها باید به حاکمانی که امکانات تغییر دراختیار دارند، داده شود؛ زیرا آنها منابع و قدرت لازم را برای این کار دارند". اینکه بقیه­ اجتماع علمی و نهادهای مردمی هم می­توانند نقشی در این تغییر ایفا کنند، در نوشته­ های ایشان کمتر دیده می­شود. به­ طور عمده مخاطب ایشان حاکمان هستند. ارتباط علمی ایشان تنها با فرهنگستان علوم و یا با دانشجویان گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید بهشتی است و این رابطه هم به ­طورعمده رابطه­ استاد ـ شاگردی است. با مجامع علوم اجتماعی ایرانی دیگر ارتباط کمی دارند. ایشان در برخوردهای شخصی، تواضعی ستودنی دارند؛ ولی در ارتباط­ های آکادمیک، نمی­توان چنین سهولت ارتباطی را دید. مراوده­ های علمی ایشان با سازمان­ های رسمی است نه غیررسمی. مهم حاکمان هستد که باید حرف­های ایشان را بشنوند و به راه­ حل­های پیشنهادی ایشان عمل کنند. گویی اهمیتی ندارد که اجتماع علمی جامعه شناسان این حرف­ها را بشنود یا نشنود و یا در فرآیند شکل­ گیری و ارائه­ راه­ حل­ها و اشاعه­ آنها مداخله و تعاملی داشته باشند. نمود این بی­توجهی به ارتباط با اجتماع علمی را می­توان در همین کتاب سرطان اجتماعی فساد دید. منابع این کتاب که در سال 86 منتشر شده است، نمایانگر فقدان ارتباط با اجتماع علمی ایران است. منابع فارسی تنها یک صفحه است که آن هم شامل چند اثر تاریخی است و چند اثر از خود مؤلف و یکی هم ارجاع به پایان­ نامه­ دانشجویی خودشان. گویی تا سال 86 در علوم اجتماعی ایران کسی به بحث فساد نپرداخته است. درحالی­که دست کم، ربیعی (1382) کتابی به­نام زنده ­باد فساد دارد. زمانی­که کسی به بحث فساد می­پردازد، باید به­طور قاعده در پیشینه­ پژوهش به معرفی یا نقد این کتاب هم بپردازد. اولین پرسش اصلی کتاب این است: آیا در ایران فساد وجود دارد؟ از سال­های 79 و 81 در پیمایش ارزش­ها و نگرش­های ایرانیان که به ­تمامی یک منبع شناخته­ شده و معتبر درزمینه­ داده­ های اجتماعی و فرهنگی است، اطلاعاتی درخصوص نظر مردم درباره­ میزان فساد در جامعه وجود دارد. درارتباط با پرسش اول پژوهش، ضرورت داشت تا به این پیمایش هم رجوع شود؛ اما ارجاعی به آن داده نشده است. مثال دیگر اینکه، در همین کتاب فساد، به­ جز دانشجویانشان که در مراحل مختلف اجرایی تحقیق و تولید کتاب مشارکت داشته و از مشارکت آنها با یادکردن نامشان قدردانی شده است، فقط از دکتر حسین نمازی فاضل (استاد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی، از وزیران اسبق اقتصاد و عضو فرهنگستان علوم) یاد می­شود که کتاب را خوانده و نقطه ­نظرهایی بر آن داشته است (ص 10و 115)؛ درحالی­که اگر قبل ­از انتشار، یکی از همکاران جامعه­ شناس ایشان این اثر را می­خواند چه ­بسا پیشنهادهای سازنده ­ای برای کار ابراز می­کرد. اینها جلوه­ های همان رویه­ی بی ­توجهی و فقدان ارتباط ارگانیک با اجتماع علمی جامعه ­شناسان ایرانی است و نتیجه این شده که اجتماع علمی هم به­ طور متقابل به نوشته­ های ایشان کم­ توجهی کرده است؛ درحالی­که ایشان به مسائل مهمی پرداخته و دغدغه­ های جدی­ ای دارند و لازم است تا آثار ایشان دیده و خوانده شود.
• نگرش منفی به مدرنیته و توسعه: ویژگی دوم حاصل از تفکر محافظه ­کاری و سنت­ گرایی، ضدیت با «توسعه» است. این مسأله در بارزترین شکلی در کتاب توسعه و تضاد دیده می­شود و در کتاب فساد هم وجود دارد. به نظر ایشان، مسأله­ اصلی ما، توسعه است. ایشان معتقدند درخلال برنامه­ های توسعه تغییرهایی رخ داده که نباید رخ می­داد و دولت هاشمی در این موضوع بسیار مسئول است. این ارزیابی منفی درحدی است که در طرح مسأله و مقدمه­ کتاب فساد که به ­طور قاعده نباید به­ دنبال نتیجه ­گیری و حرف­ های قطعی رفت، سیاست­های سال 68 به ­بعد (دوره­ ریاست­ جمهوری هاشمی) را به­ عنوان مسئول اصلی فساد و مشکلات ایران معرفی می­کند. در کتاب ایشان رویکرد ضدتوسعه به­ طور فراوانی به­ چشم می­خورد. به­همین ­دلیل، در رفتار سیاسی ایشان یک دلبستگی که گاهی هم غیرقابل هضم و فهم است، نسبت به جریان اصول­گرا در سال­های 88 و 89 دیده می­شود؛ به­عنوان مثال، ایشان به ­عنوان نماینده­ جامعه­ شناسی در محفل دانشگاهیان با مقام معظم رهبری،از رئیس دولت وقت به­ عنوان یکی از ظرفیت­ های سنت برای مقابله و غلبه بر مشکلات و مسائل جامعه­ ایران جهت ارایه­ راه­ حل مؤثر مسایل اجتماعی یاد می­کند که شگفتی بسیاری را برمی­انگیزد. به ­نظر می­رسد ضدیت با «توسعه و مدرنیته» باعث شده تا جامعه­ شناسی مانند ایشان تمام تخم­ مرغ­های خود را در سبد یک رییس­ جمهور با آن ویژگی­های خاص فردی، سیاسی و اجتماعی بریزد و راه برون­ رفت کشور از مسایل را در برنامه­ های او بجوید.
• جلوه­ دیگر رویکرد محافظه­ کارانه، قائل ­بودن به «تئوری توطئه» است. در تحلیل نهایی ایشان، به ­طور عمده فساد برنامه­ دشمنان ایران برای نابودی کشور و انقلاب است. به­ طورمثال، در این کتاب، پدیده­ شهرام جزایری به ­عنوان یک مورد معرفی می­شود و مؤلف به زمینه­ های اجتماعی و فرهنگی آن اشاره می­کند؛ اما در تحلیل نهایی می­نویسند امکان ندارد فردی مانند شهرام جزایری که چیزی نداشته، به ­یک باره با خلاقیت فردی و بااستفاده از شبکه­ های موجود در سیستم اداری و سیاسی بتواند چنین فساد عظیمی را به­ راه بیندازد. چنین چیزی امکان­پذیر نیست؛ بلکه وی در جهت براندازی حکومت و نظام، بازیگر نقشه و طراحی دشمنی است که با احاطه به تئوری­ها و امکانات گسترده­ای، چنین برنامه­ بزرگ فسادی را طراحی کرده است. این تئوری توطئه (وجود توطئه و توطئه­ گران خارجی)در پشت برنامه­ های فساد، در همان ابتدای کتاب، در بخش نظری باعنوان پیشینه­ فساد هم مطرح شده است. در آنجا پول­ خرج­کردن ­های سرجان ملکم انگلیسی در دوره­ قاجار برای پیش­بردن برنامه­ های دولت انگلیس و عقد قراردادها، نشانه­ طرح و برنامه­ بیگانگان برای فاسدکردن دولت ایران تفسیر شده است (ص 24)؛ درحالی­که می­توان تفسیر دیگری هم برای این امر مطرح کرد و آن اینکه در یک ساختار دولتی فاسد، بیگانگان هم برای پیش­بردن منافع خود، اقدام به رشوه دادن و پول­خرج ­کردن می­کنند؛ یعنی می­توان تصور کرد که عامل اصلی فساد، اقدام ­های بیگانگان نیست؛ بلکه ساختار سیاسی فاسد است که در آن داخلی ­ها (امثال جزایری) و خارجی­ ها (امثال سر جان ملکم) برای پیش­برد منافعشان پول خرج می­کنند و رشوه می­دهند؛ اما چون گرایش به­ سمت تئوری توطئه است، نقش بیگانگان برجسته می­شود.

دکتر سراج زاده به ساختار کلی کتاب پرداخت و تصریح کرد: تا اینجا بحث از ویژگی­ های کلی مشی و رویکرد جناب آقای دکتر رفیع­ پور در آثار و آرای ایشان بود که در کتاب فساد، سرطان اجتماعی هم دیده می­شود؛ اما درباره­ کتاب کمی مشخص ­تر وارد بحث شویم.

این کتاب تحقیقی است که به­سفارش فرهنگستان علوم انجام شده است. مسأله­ کتاب، فساد اداری (corruption) در ایران است. در مقدمه، تهدید جدی فساد برای حفظ نظام اجتماعی و ضرورت حیاتی حل آن مورد تأکید قرار گرفته و نقش بیگانگان برای استفاده از این پدیده برای رسیدن به مطامع خود، برجسته می­شود(ص 15-17). هدف تحقیق، شناسایی فساد و دلیل­های آن براساس مطالعه­ های بین­ المللی و پاسخ به این پرسش­ها است که: آیا در ایران فساد وجود دارد؟؛ آیا فساد یک پدیده­ جدید است یا پیشینه ­ای تاریخی دارد و چه چیزهایی باعث بروز آن می­شود(18)؟ با مرور نظریه­ ها، عوامل مؤثری در سطح کلان، میانی و خرد مطرح می­شوند و یک جمع­ بندی نظری صورت می­گیرد که روی اهمیت عوامل سطح کلان تأکید می­کند؛ ولی برای بررسی تجربی موضوع در ایران عوامل سطح میانی و فردی انتخاب می­شوند(49-50).

برای پاسخ به سؤال اول، چند روش مطرح می­شود: بررسی موردی سازمان­ها؛ پرسش از مردم؛ ارزیابی ادراک مردم از فساد(51 و 52). بخش پیمایشی و توصیفی پژوهش مربوط به همین ادراک مردم از فساد است که با نمونه­ای از مردم تهران و با گویه­ هایی از نوع برش قطبی صورت گرفته است. در این قسمت، از وجود فساد در کشور، وجود فساد در دستگاه­ها و سازمان­های خاص و روند فساد در کشور سؤال شده است.

نتیجه این است که به ­نظر مردم، فساد در کشور وجود دارد (ص 78)، شهرداری فاسدترین سازمان و دادگاه و گمرک در مرتبه­ بعدی قرار دارند (ص 91). همچنین ارزیابی مردم این است که فساد درمقایسه با گذشته، افزایش داشته و در آینده هم بیشتر می­شود (ص 93).

بررسی دلیل­ های فساد هم براساس ادراک مردم از متغیرها انجام شده و نتیجه می­گیرد که کنترل­ های بیرونی در ایران (عملکرد نهادهای انتظامی و قضایی برای مجازات متخلفان) ضعیف است(ص 104)، سطح نیازها و احساس محرومیت نسبی که در سطح فردی بر افزایش فساد اثر دارند، افزایش یافته است. ازنظر کنترل­ کننده­ های درونی، پایبندی دینی به ­عنوان عامل بازدارنده، درحد بسیار خوبی است؛ هرچند که تحلیل ایشان این است که دین در ایران به ­دلیل ستیز تاریخی دین با دولت، نتوانسته نقش مؤثری را در کنترل فساد داشته باشد(ص 108). اما فرهنگ قبیله­ ای و فامیلی هم به­ عنوان یک عامل افزاینده درحد بالایی قرار دارد.

وی با اشاره به نتیجه گیری و جمع بندی کتاب افزود: این پژوهش یک مرور تاریخی کوتاه (10 صفحه­ای) هم برای فساد در ایران (از دوران باستان تا دوره­ قاجار) دارد که مرور بسیار شتابزده ­ای است و به این جمع­ بندی می­رسد که فساد در ایران، تاریخی و ریشه­ دار است و دلیل­ های آن، ویژگی­های ظالمانه و مطلقه ­بودن حکومت، بی­ بند وباری، غرور و غفلت حاکمان و نیز بی­فرهنگی و نظام ایلی، استثمار و استعمار است. عواملی که به ­نظر ایشان، برخی برطرف شده و برخی هنوز وجود دارند(ص 67 و 68). همچنین با معرفی دو نمونه از فساد در ایران (رفیق­ دوست و جزایری) بااستناد به اخبار روزنامه­ ها، شاهد دیگری از وجود فساد در ایران ارایه می­کند. از این دو نمونه، درباره­ نمونه­ جزایری بعد با تفصیل بررسی و تحلیل می­شود تا علاوه بر متغیرهای سطح فردی که به­ نظر نویسنده نمی­توانند پدیده­ فساد را به ­خوبی تبیین کنند، عوامل عمیق ­تر فرهنگی و تاریخی هم مشخص شوند(138و 139).

منتقد جلسه به بیان نقاط قوت و ضعف کتاب پرداخت و آنها را برشمرد:

نقاط قوت کتاب:

• موضوع بسیار مهمی در زمان مناسبی مطرح شده است. مسأله­ فساد در ایران، بسیار گسترده شده و هرچه می­گذرد، نمونه­ های بیشتری از فساد برملا می­شود، به­خصوص در دولت 9 و 10 پرونده­ هایی با رقم ­های بزرگ و بی­ پروایی افراد مرتکب فساد در بالاترین سطح­ های اجرایی و دولتی مطرح شده که در تاریخ ایران بی ­سابقه بوده است.
• کتاب علی­رغم رویکرد محافظه­ کارانه، در نقد افراد و سیستم­ های حکومتی و نهادهای دیگر، لحن صریح و روشنی دارد و شجاعانه آنها را مطرح می­کند. هرچند که به ­دلیل همان رویکرد محافظه­ کارانه هیچگاه متعرض ساختارهای کلان سیاسی نمی­شود.
• طرح مسأله­ مشخص دارد و درحد توان با روش ­های دقیق و منظم و به­صورت همه­ جانبه ­ای به موضوع می­پردازد. این نوشته درمجموع از نظر صورت و تاحدی هم محتوا دارای انسجام و روش­مند است و می­توان انسجام یک کار پژوهشی را در این کتاب دید. قسمت به قسمت به سؤال­های پژوهش ارجاع می­شود و تلاش برای رسیدن به پاسخ براساس داده ­های در دسترس و قابل حصول وجود دارد. این پژوهش با گذشت و اغماض از برخی خطاها که به ­آن خواهیم پرداخت، دارای انسجامی ارگانیک و روش­مند است.
• در بحث نظری، به سطح ­های مختلف تحلیل (کلان، میانی و خرد) توجه دارد. هرچند که در امر پژوهش تجربی، موضوع را فقط در سطح خرد بررسی می­کند؛ ولی در مباحث تحلیلی وارد سطح­ های دیگر هم می­شود و بر اهمیت تغییرهای سطح کلان تأکید دارد.

نقاط ضعف کتاب

• در مواردی، نگاه نرماتیو (هنجاری) وجود دارد؛ به­نحوی که در همان بخش­ های ابتدایی تحقیق نتیجه­ گیری­ های قطعی می­کند؛ مثل موردی که دلیل اشاعه­ فساد را نقش بیگانگان می­داند(ص 24) و یا سیاست­های دولت هاشمی را در مباحث نظری با قاطعیت به ­عنوان دلیل اصلی مشکلات فرهنگی و اجتماعی معرفی می­کند(ص 36).
• کتاب فاقد پیشینه­ تحقیق داخلی است. هیچکدام از کارهایی که درباره­ فساد در ایران شده، مرور و گزارش نشده است. این کمبود به ­هردلیلی که رخ داده باشد، یک ایراد است و به ­نظر من، دلیل عمده­ آن، بها ندادن به اجتماع علمی داخلی و آثار تولید شده در آن است.
• در پاسخ به این پرسش که آیا فساد در ایران وجود دارد یا نه؟ ایشان به­ سراغ ادراک مردم از موضوع می­رود. در اینجا برخی از یافته ­های طرح پیمایشی ارزش­ها و نگرش­های ایرانیان (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379، 1382) و طرح­ های مشابهی که در سطح ملی انجام شده است می­توانست مورد استفاده قرار گیرد و چه ­بسا یافته­ های آنها نیز مؤید و مکمل یافته­ های پژوهش مؤلف باشد.
• در این تحقیق، برای ارزیابی وجود فساد با تک ­گویه ­ها کار شده و هیچ سنجه ­ای برای موضوع فساد طراحی نشده است. ما تنها با شماری از پرسش­ها و تک­ گویه ­ها روبه ­رو هستیم. هیچ توضیحی هم داده نمی­شود که چرا برای اندازه­ گیری فساد به سنجه و شاخصی نیاز نداریم. فساد که به ­عنوان متغیر اصلی وابسته است، با یک پرسش سنجیده شده و آن اینکه آیا افراد برای پیش­رفت امور خود در اداره حاضر به پرداخت رشوه هستند؟(ص 124) همین یک­ گویه به­ عنوان شاخص فساد در اداره مطرح شده است؛ درحالی­که یک­ گویه به ­نظر نمی­رسد که برای شاخص فساد کافی باشد. در خصوص متغیرهای دیگر هم همین وضعیت دیده می­شود. در بحث نیازها و موضوع احساس ناکامی ـ که به­ عنوان متغیر مستقل مربوط به برآورده­نشدن نیازها مطرح شده ـ بیشتر متغیرها تنها یک تک­ سؤال است.

• گاهی در تفسیر این تک­گویه هم که چه مفهومی را می­رساند، دقت نشده است؛ به ­طورمثال، برای احساس ناکامی، این سؤال طرح شده است: «برای حقوقی که می­گیرم یک ساعت کارکردن زیاد است.»(ص 121) که این گویه، مفهوم عدم رضایت از شغل و دستمزد را می­رساند؛ اما مشکل می ­توان پذیرفت که معرف احساس ناکامی باشد. اینکه فردی فکر کند برای کاری که انجام می­دهد حقوق منصفانه ­ای نمی ­گیرد، معرف خوبی برای احساس ناکامی نیست.
• هیچ بحثی درباره­ اعتبار و پایایی گویه­ ها و سنجه ­ها وجود ندارد.
• برخی اشتباهات در تفسیر عددها و رقم­ها هم به­ چشم می­خورد: در مواردی، ضریب همبستگی 3/0 و ۲۸/0 را همبستگی بسیار قوی و 17/0 یا 18/0 همبستگی قوی ارزیابی شده است(ص 129 و 131)؛ درحالی­که به­ طور معمول این میزان از همبستگی، درحد متوسط و متوسط روبه­ پایین ارزیابی می­شود.

وی تصریح کرد: درمجموع، کتاب سرطان اجتماعی فساد یکی از مهمترین مسائل اجتماعی ایران را در زمانی مناسب و به­ صورت شجاعانه ­ای مطرح کرده و تلاش می­کند به­ شکلی روش­مند و سیستماتیک دراین ­باره اثری پژوهشی تولید کند؛ ازاین­ جهت فضل تقدم دارد و اولین و جامع ­ترین اثر پژوهشی در این زمینه است. موضوع را هم در سطح ­های ساختارهای تاریخی و فرهنگی و سطح میانی و نیز فردی، مورد بررسی نظری و تحلیلی قرار می­دهد. باوجود این، برخی از فرضیه­هایی که در ابتدای بحث درباره­ آن گفتگو شد، باعث شده تا در اجتماع علمی چندان مورد توجه قرار نگیرد؛ به ­ویژه زمانی که به تئوری توطئه متوسل می­شود و بر نقش بیگانگان در صحنه­ گردانی فسادهای اداری و دولتی برای ضربه ­زدن به کشور تأکید زیادی می­کند. این رویکرد باعث می­شود که در سطح­ های مدیریتی و حکومتی هم بیشتر از آن سوءاستفاده و سوءبرداشت شود و به­ جای پرداختن به ­دلیل­ها و ضعف­ های ساختار سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مولد فساد، انگشت نشانه را به­ سوی بیگانگان و کارگزاران و پیروانشان بگیرند و به ­صورت گزینشی با پرونده ­های فساد تنها برخورد حقوقی و امنیتی بکنند.

سخنران در ادامه به تحلیل خود از مسأله­ فساد پرداخت و خاطرنشان کرد؟ اگر بخواهم به­ صورت اجمالی تحلیل خودرا از فساد مطرح کنم، می­توانم بگویم مسأله­ فساد در ایران در صدر مسایل اجتماعی است و حل مؤثر بسیاری از مسایل اجتماعی مستلزم حل مسأله­ فساد است. مسأله فساد همچنان درحال گسترده ­شدن است و به­ ویژه از سال 84 تا 88 موارد کم­ نظیری از فساد اداری در سطح­ های بالای مدیریتی را شاهد بوده ­ایم. در سطح­ های پایین هم که در تمام دستگاه­ها و سازمان­ها شاهد موارد زیادی از رشوه و پارتی ­بازی و سوءاستفاده از قدرت و قانون ­شکنی برای منافع شخصی هستیم. از زیرمیزی ­ها و هدیه ­های معمول تا اختلاس­ها و قانون­ شکنی­ های کلان، از تقلب­ها و بی­ ضابطگی­ های علمی تا رانت­ خواری­های سیاسی و... موردهایی که حتی نمونه­ های کوچک آن در نظام­ های اداری و اجتماعی کشورهای توسعه ­یافته پذیرفته نیست و نسبت به آن واکنش گسترده­ اجتماعی و حقوقی نشان می­دهند. در مقاله­ ای (سراج ­زاده، 1378) آورده است که به­ طورمثال، در انگلیس یک سوءاستفاده­ خیلی عادی از قدرت از یک وزیر خوشنام و خوش­سابقه، باعث کناره­ گیری وی از حزب و سیاست شد. دیوید بلانکت (David Blunkett) وزیر کشور دولت حزب کارگر، تونی بلر فقط یادداشت داده بود که به ­درخواست ویزای یکی از آشنایانش سریع ­تر رسیدگی شود. این یادداشت مصداق فساد و سوءاستفاده از قدرت برای یک موضوع شخصی ارزیابی شد و با واکنش رسانه ­ها، این فرد از سمتش استعفاء داد و از دولت کنار گذاشته شد. اما در ایران در سطح رییس دولت، از فردی که دارای مدرک جعلی است، حمایت می­شود؛ ولی این حمایت مسأله­ ای برای فرد حمایت­ کننده از متقلب، ایجاد نمی­کند و به ­شکلی عادی از کنار آن می­گذرند؛ کما اینکه از کنار بسیاری از تقلب­ های علمی و فساد بورسیه ­ها هم می­گذرند. بنابراین، اشکالی در ساختار اجتماعی و سیاسی ما وجود دارد که فساد بسیار گسترده شده است. ربط­دادن این موضوع به نقشه­ ها و برنامه­ های بیگانگان، آدرس نادرست­ دادن است؛ حتی اگر بیگانگان هم برای پیشبرد مطامع خود به فساد دامن بزنند، باید پرسید که ما چه عیبی در سیستم خود داریم که دشمنان در پیشبرد نقشه­ هایشان اینچنین توانا و موفق هستند. ما برای رفع فساد، نیاز به اهتمام جدی ­ای در سطح اندیشمندان و صاحب­نظران، حاکمان و مرم داریم.

مدیران در نظام­های اداری سیاسی مدرن غربی، ازنظر اختیارها و توانایی کمی از دیگر کارکنان بالاتر هستند و تمام اختیارها در چارچوب قانون است و مدیران هم به ­اندازه­ دیگران مقید به ضوابط و مقررات هستند. در کشورهایی نظیر کشور ما، گویی مدیران فراقانون هستند. داستان اداری ما این است؛ مدیران در نظام اداری ما درمقایسه با باقی سیستم اداری، نه ازنظر توانایی­ های شخصی؛ بلکه از نظر اختیارها در سازمان یا توانمندی در نقض قوانین و مقررات، دست بازی دارند. در فرهنگ ما رئیسان در تمام سطح­ها به­ لحاظ فرهنگی گویی موجودهایی فراقانونی هستند. برای رفع فساد در کشور باید این تفکر را ایجاد کرد که ریشه­ فساد در وهله اول، حتی با فرض وجود دشمنی که توطئه می­کند، ریشه و زمینه­ های داخلی دارد. چرا ما نمی­توانیم در کشوری مانند انگلیس رشوه بدهیم و کارمان را پیش ببریم؛ ولی به­ طورمثال، در کشورهایی مانند ترکیه و سوریه و پاکستان و روسیه و... می­توان چنین کرد؟

سخنران به نهادهای مدنی و رسانه های آزاد به عنوان دو عامل کاهش فساد پرداخت و افزود: لازمه­ کاهش و از بین­رفتن فساد، قدرت­مند شدن افراد و نهادهایی است که قدرتمند نیستند و آن، نهادهای مدنی و تمام آحاد کارمندان است که برعکس تمام نهادهای دولتی و حکومتی دربرابر قانون تسلیم هستند. باید شرایطی ایجاد شود تا کارمند از افشای فساد رئیس خود و ایستادگی در برابر دستورهای غیرقانونی او نترسد؛ بلکه این رئیس باشد که از ارتکاب فساد و صدور دستورهای غیرقانونی بهراسد.

نکته­ دیگر، قدرت ­گرفتن و نظارت نهادهای مستقل مردمی است. در کتاب سرطان اجتماعی فساد، هیچ اشاره­ ا­ی به قدرتمندشدن رسانه ­های آزاد قوی و مستقل به ­عنوان ناظری فراتر از جریان­ های سیاسی و حکومتی برای رفع فساد نشده است؛ درحالی­که اگر رسانه­ های آزاد و قدرتمند و حرفه ­ای داشته باشیم که البته مسؤولانه به این مسائل بپردازند، بسیار راهگشا است.

منابع و مآخذ

• ربیعی، علی(1383)، زنده باد فساد!: جامعه ­شناسی سیاسی فساد در دولت­های جهان سوم . تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۶۴)، جامعه­ روستایی و نیازهای آن: پژوهشی در ۳۲ روستای برگزیده­ی استان یزد. تهران، شرکت سهامی انتشار.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۷۶)، توسعه و تضاد: کوششی در جهت تحلیل علل پیدایش انقلاب اسلامی و مسایل اجتماعـی ایران. تهران، دانشگاه شهید بهشتی. تهران، شرکت سهامی انتشار.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۷۸)، آناتومی جامعه: مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی کاربردی. تهران، شرکت سهامـی انتشار.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۷۸) آنومی یا آشفتگی‌های اجتماعی: پژوهشی درباره­ پناسیل آنومی. تهران، انتشارات سروش.
• رفیع‌پور، فرامرز (۱۳۶۰) کندوکاوها و پنداشته‌ها: مقدمه‌ای بر روش‌های شناخت جامعه و تحقیقات اجتماعی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۸۱)، موانع رشد علمی در ایران. تهران، شرکت سهامی انتشار.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۸۲)، تکنیک‌های خاص در علوم اجتماعی. تهران، شرکت سهامی انتشار.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۸۳)، علوم انسانی در ایران نگاهی از بیرون و درون. تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• رفیع‌پور، فرامرز(۱۳۸۶)، سرطان اجتماعی فساد. تهران، شرکت سهامی انتشار.
• سراج­ زاده، سیدحسین(1378)، سرمشق آشفته توسعه نابسامان. کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره­ی 26، 3 (2)، 3-6.
• سراج­ زاده، سیدحسین(1387)، سیاست، اخلاق و دین. ماهنامه آیین، شماره­ی 16: 21-23.