دکتر ایمانی جاجرمیدر راستای برگزاری سلسله نشستهای نقد آثار و افکار استاد توسلی، نشست نقد و بررسی کتاب جامعه شناسی شهری تالیف دکتر غلام عباس توسلی با حضور دکتر حسین ایمانی جاجرمی توسط گروه جامعه شناسی ایران انجمن جامعه شناسی ایران روز سه شنبه مورخ 11 اسفند 1394 برگزار شد. خلاصه بحثهای این نشست را در ادامه میخوانید.

جامعه ما فاقد یک متفکر و تحلیل گر مسائل اجتماعی شهری است/ دکترتوسلی می توانست یک متفکر بزرگ شهری باشد

دکتر ایمانی جاجرمی با اشاره به این امرکه باید توسلی را درچند بعد نگاه کرد گفت: چند نکته در این زمینه مهم است؛ یکی تلاش های دکتر توسلی در زمان انقلاب فرهنگی که در جهت حفظ رشته علوم اجتماعی بود؛ دوم: تکاپوی ایشان به عنوان یکی از موسسین انجمن جامعه شناسی ایران که نهادسازی در عرصه علوم اجتماعی محسوب میشود و بالاخره نکته سوم، چهره سیاسی دکتر توسلی که در جای خود قابل بررسی و مطالعه است. از منظر تاریخ جامعه شناسی در ایران دکتر توسلی چهره شاخص نسل دوم جامعه شناسی محسوب می شود.

رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی با اشاره به اهمیت مطالعات شهری به جای جامعه شناسی شهری خاطرنشان کرد: امروزه نمی توان به سادگی کتاب جامعه شناسی شهری یافت چرا که نمی توان تمام شهر را روایت کرد، شهر بسیار پیچیده است و ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، کالبدی و زیست محیطی دارد و این ابعاد را نمی توان به جامعه شناسی تقلیل داد، در نتیجه امروز صحبت از مطالعات شهری است. مسئله دیگر این است که می بایست کتب درسی هم در مورد ایران و هم در مورد شهر تهران نوشته و تحلیل شود و کتب درسی مناسب ما در خارج هم وجود ندارد زیرا کتب ترجمه ای چندان هم به کار جامعه امروز ما نمی آیند. زیرا کتب جامعه شناسی شهری هر جامعه ای در جهت مسائل خاص آن جامعه نوشته می شود. جامعه شناسی شهری آمریکا وانگلیس و ... مساله های شهری خود را بیان می کنند ما همچنان این مشکل را داریم که کتاب جامعه شناسی شهری مناسب نداریم.

وی افزود: کتب درسی قرار نیست که جریان ساز و مهم باشند فقط کتابی کمکی محسوب می شوند و این ابهام در کتاب وجود دارد که مولف مطرح نکرده است که آیا کتاب جامعه شناسی شهری کتابی درسی است یا کتابی که قرار است مسئله شهری ایران را تحلیل و حل کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بحث خود را با مطالعه پیشینی دکتر توسلی ادامه داد و گفت: بحث خود را با مطالعه پیشینی شهری دکتر توسلی آغاز می کنم که ایشان چرا اساسا وارد این حوزه شهر شده است؟ اگر صدیقی، نراقی، بهنام و راسخ را که در سال های اولیه تاسیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در اواخر دهه 1330 نسل اول جامعه شناسی هستند، استاد توسلی که سال 1345 با موسسه همکاری کرد، در شمارنسل دوم است. او در حوزه های مختلف کار کرد و جالب اینکه اولین حوزه کاری ایشان در زمینه شهری است. طبق گفته استاد توسلی، او در فرانسه آموزش شهرسازی گذرانده و دو سال دوره دیده و در گروه تحقیقات شهری کار کرده است. او به عنوان یک پژوهشگر شهری‌ برروی طرح های جامع کار کرده است. موسسه مطالعه و تحقیقات اجتماعی سال 1341 سمیناری تحت عنوان«بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران » را برگزار کرد که در آنجا مساله تهران و مشکلاتش نقد می شود. «شور» که یک آمریکایی و کارشناس شهرداری است در سخنرانی خود مشکل ترافیک، آلودگی هوا و کمبود مسکن را در مورد جامعه ایران پیش بینی می کند. این سخنان در افق 30 ساله و برای سال 70 گفته شده است. در این سمینار ایده «طرح های توسعه شهری کشور» مطرح می شود. در آن دوره به نظر تکنوکرات ها و سیاست مداران مشکلات شهرنشینی آشکار شده بود. مسئله طرح توسعه شهری از درون علوم اجتماعی خارج شد و دکتر توسلی هم دراین بخش کار و به نوعی شهرسازی کرده است و به عبارت بهتر نوعی تکنیسین شهری قلمداد می شود نه اندیشمند شهری. و نراقی هم که مدیر موسسه بود به عنوان عضو شورای عالی معماری شهرسازی پیوند وثیقی بین علوم اجتماعی و مسائل کاربردی و اجرایی ایجاد کرد. نقطه ضعف ما این است که ما یک متفکر شهری مثل کاستلز، هاروی، لوفور که تحلیل گر مسائل اجتماعی شهرهستند نداریم.

وی خاطرنشان کرد: سطح بحث ما فراتراز بحث تکنیکی نمی رود شاید بدین علت باشد که ما در چارچوب شهرنشینی وابسته به سر می بریم، شهرها نظم و ثباتی ندارند، ومهم تر اینکه پیوندی میان حوزه های سیاست گذاری با حوزه های آکادمیک برقرار نیست و سنت همکاری بین موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی با وزارت مسکن و شورای عالی معماری و شهرسازی وجود ندارد. در صورت وجود این ارتباط و پیوندها ما نیز مجبور به پاسخگویی به چالش ها و مشکلات می شدیم، مطالعه و مفهوم پردازی می کردیم در واقع دستور کاری برای ما تعریف نشده است و تصمیم گیران مسائل شهری به ما مراجعه نمی کنند.

سخنران با اشاره به مشکل عدم مطالعات عمیق و ژرف در حوزه ها و موضوعات گفت: کتاب که برای نکوداشت استاد توسلی چاپ شد و درآنجا آثار استاد در سه منظومه نظریه پردازی، دین و جامعه شناسی شهری بررسی شد و به مقالات و کارهای ایشان در حوزه شهری اشاره شده است که عبارتند از: مقاله ای در سال 49 درمجله محیط زیست با عنوان «شهر، شهرسازی و شهرنشینی» منتشر شده است؛ دوم بحثی باعنوان «مسئله ناسالم و اثرات روانی و اجتماعی آن» سال 53 وجالب اینکه 12 سال بعد موضوعی با عنوان «ناهماهنگی توسعه شهرتهران» سال 70 چاپ شد که در این فاصله استاد وارد حوزه های دیگر می شوند و هفت سال بعد سخنرانی با عنوان «بنیان گرایی و پدیده شهرنشینی» سال 77 در تولز فرانسه ارائه داد و در نهایت کتاب جامعه شناسی شهری از سوی پیام نور سال 73 منتشر می شود. یکی ازمشکلات دیگر ما این است که در حالی که وارد موضوعات به صورت عمیق نشده ایم و در سطح ماندیم، به حوزه های دیگر ورود می کنیم. جای تاسف است کسی که می توانست یک متفکر بزرگ شهری باشد این فرصت تعمق و استمرار را درحوزه کاری خود پیدا نکرد حتی اگر به دلیل شرایط یا به صورت عامدانه و آگاهانه بوده باشد.

وی تاکید کرد: با تمرکز در حوزه ای می توان به روز بود و در کتاب جامعه شناسی شهری، توسلی اکولوژیست شهری را می بینید نه توسلی جامعه شناسی شهری به روز که به مسائل اقتصاد، سیاست، فضا، نابرابری اجتماعی و ... توجه کرده باشد. حتی مباحثی که به شدت نقد شده و از حوزه شهری مطرود شده در کتاب استاد مطرح می شود. روایت موجود و مطرح در کتاب دکترتوسلی مربوط به دوران اولیه مکتب شهری و فاقد مباحث جدید است.

رئیس موسسه مطالعات وتحقیقات اجتماعی به ایرادات و کاستی های کتاب اشاره کرد و افزود: ساختار کتاب کشکول وار است پیوند میان بحث ها روشن نیست. گویی دکترتوسلی قصد جمع آوری تمام اطلاعات خود در حوزه شهری را داشته است. در حالیکه کتاب ظرف محدودی دارد و می بایست یک مساله محوری مثلا مسکن یا طرح های توسعه شهری را مطرح کرد. کهنگی مطالب از ایرادات دیگر است. توسط هاروی وکاستلز به جامعه شناسی کلاسیک شهری نقدهای جدی وارد شده که بسیاری از مسائل شهر با دید کلاسیک شهری دیده نمی شود مثل درگیریها و نزاع های شهری، فضای شهری، مدار دوم سرمایه، اهمیت مستغلات و .. که مسائل جدید هستند. در این بین موارد واشکالاتی آشکار درکتاب وجود دارد که عمدتا به ناشرکتاب برمی گردد:

دکتر جاجرمی در پایان بحث خود گفت: استاد توسلی را باید در چارچوب توسلی به عنوان مبارز سیاسی، توسلی به عنوان نهادسازو به عنوان آکادمیسین که سالها تحقیق، تدریس و پژوهش کرده است که چندین کار بزرگ و سترگ را همزمان انجام داده باید نگریست و با این حال خواندن کتاب جامعه شناسی شهری دکتر توسلی خالی از لطف نیست و خوانند مطالب خواندنی در مورد مسائل شهری ایران در این کتاب پیدا خواهد کرد.

مباحث مطروحه عاری از مباحث جدید شهری است / کتاب به لحاظ توجه به جامعه ایران بسیار ارزشمند است

دکتر فاضلیدکتر نعمت اله فاضلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به عنوان سخنران دیگر این نشست در نقد کتاب «جامعه شناسی شهری» تالیف استاد غلامعباس توسلی، در ابتدای سخنرانی خود با اشاره به اینکه استاد توسلی اسطوره ای از اساتید قدیمی است و در دوره خود از روشنفکران دگر اندیش محسوب می شد سهم و نقش ایشان را در دفاع از علوم اجتماعی دراوایل انقلاب از نقش اساتید دیگر متمایر دانست و به بیان ابعاد الگویی وی اشاره کرد و گفت: نقش استاد توسلی که در زمره سرمشق های استادی در علوم اجتماعی است از چند بعد قابل توجه است: دفاع از علوم اجتماعی؛ تدریس و مسئولیت‌های مدیریتی؛ تالیف کتب درسی در علوم اجتماعی جهت معرفی شاخه‌های مختلف علوم اجتماعی .

وی افزود: کتاب درسی یک رسانه است و تالیف آن برای تولید علم وانتقال علم و تربیت نیروی انسانی اهمیت داشته و دارد. از سال های 64 و 65 به بعد جامعه ما وارد مرحله تدریس کتب درسی در جامعه می شود وهمزمان این جنبش در اروپا هم دیده می شود که قبل از 1970 تالیف و تدریس کتب درسی در جهان معنا نداشت. البته پدیده کتب درسی برای آموزش عالی مستلزم حدودی از پیشرفت های علم و گفتمان های علمی است. در سنت اروپایی نوشتن کتب درسی جهت ارتقا محاسبه نمی شود اما درایران سنت کتاب درسی، خلاف سنت اروپاست. از ابتدا نوعی نیاز به انتقال علم داشتیم چرا که در مرحله گفتمان انتقال علم بودیم. از سال های اوج گیری آموزش علوم انسانی از سال 50 تا به امروز کتاب حسین ادیبی شاید اولین کتب درسی جامعه شناسی شهری باشد تا اینکه در سال 65 که با تشکیل انتشارات سمت با همکاری استاد توسلی که سهم زیادی در این جهت داشت تالیف این کتب به مرحله جدیدی قدم گذاشت. از کارهای دکتر توسلی در حوزه های مختلف، تالیف کتب درسی بود که آخرین آن جامعه شناسی شهری در سال 93 است. نگاه توسلی به تالیف کتب درسی بخشی از پروژه مادام العمر وی جهت نهادینه سازی علوم اجتماعی در ایران بود. مسیر این پروژه به اعتقاد بنده در چند محوربود: علوم اجتماعی و مباحث فکری و حوزه عمومی که در این زمینه جامعه شناسی دین ایشان قابل توجه است. او درشکل گیری این حوزه نقش مهمی داشت. گسترش حوزه عمومی توسط علوم اجتماعی را می توان از پروژه های ایشان دانست؛ نهادینه کردن آموزش علوم اجتماعی در ایران که به شکل توسعه مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد ودکتری در سازمان ها و دانشگاه های دولتی، آزاد و پیام نورو که تالیف کتب درسی در تداوم این مسیراست.

عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به ویژگی کتب های درسی ایشان اشاره کرد و افزود: کتب درسی استاد دارای تنوع موضوعی است از جمله بحث های گروه سنجی جامعه شناسی شغل، جامعه شناسی خانواده، جامعه شناسی صنعت، جامعه شناسی کار، نظریه های جامعه شناسی و کتاب جامعه شناسی شهری که گویی توسلی درروند تکاملی تالیف کتب درسی براساس استانداردهای کتب درسی است. مثلا کتاب جامعه شناسی شهری بسیاری از ویژگی های کتب درسی را دارد من جمله ساختار متن به لحاظ نثر نگارش ساده و روان است و بر خلاف کتاب نظریه ها، نثر آموزشی دارد؛ هر فصل دارای خلاصه است به لحاظ ساختار نگارشی، مفاهیم کلیدی حوزه را به خوبی توضیح می دهد، دارای جداولی با متون کلیدی و کلاسیک است؛ این کتاب به خاطر توجه به داده ها و اطلاعات در خصوص جامعه ایران بسیار با اهمیت است. داده های آماری، تحولات آماری، مسائل شهرنشینی و اقتصادی شهری، هرم سنی جمعیت، رشد شهری.... را بیان می کند که تقریبا 90% جداول اطلاعات مربوط به ایران است. تا سال 90 داده ها را دارد وبرای مخاطب ایرانی نوشته شده و متناسب با برخی معیارهای کتاب درسی است. در مورد مولف کتاب باید بگویم که این کتاب در سال 93 نوشته شده با اینکه کتب درسی کمکی به ارتقای دکتر توسلی نمی کند و ارزش مادی ندارد ایشان به جهت شایستگی علم و جامعه علمی و اکادمی به صورت دلسوزانه و پدرانه این تالیفات را انجام می دهد که در انگلیس به چنین اساتیدی «استاد شایسته» گفته میشود و این کاردکتر توسلی ستودنی است .

دکتر فاضلی در ادامه به چند نکته کلیدی در باب کاستی های کتاب اشاره کرد و گفت: نویسنده در مقدمه کتاب مساله هایی را عنوان مساله شهری ایران تحت عنوان اهمیت وضروت مطالعه شهر و جامعه شهری ایران، هویت، پیامدهای شهری شدن در جامعه ایران، تراکم شکل گرفته در کلان شهرها و شهر، مدیریت شهری، سیمای شهری، معماری شهری، هویت شهری، عدم تناسب شهر با ویژگی های فرهنگی و ... مطرح می کند اما ردپای هیچکدام از این موضوعات را حتی به لحاظ نظری در کتاب مشاهده نمی کنیم. به عنوان مثال از اصفهان وشیراز که داری هویت هستند صحبت می کند اما درمورد علل، پیامدها، زمینه ها و ... هیچ بحثی نمی شود. این کتاب درسی است و کتاب درسی با چند استراتژی نوشته می شود: استراتژی اول: تالیف کتاب درسی با هدف ارائه نظریه یا روش یا رویکرد جدید می باشد. به طورمثال کتاب فیلیپ اسمیت و اورل ترجمه ثلاثی با عنوان «نظریه فرهنگی» یک کتاب درسی است اما اساسا یک رویکرد مشخصی به فرهنگ دارد و آن رویکرد پارادایم فکری فرهنگ جامعه شناسی است که قائل به متغیر مستقل بودن فرهنگ دارد نه متغیرتابع بودن فرهنگ؛ یعنی قائل به استقلال فرهنگ است. این کتاب داشتن پرسش و پاسخ، خلاصه فصول، کل نظریه فرهنگی را مرور کرده است. مثال دیگر کتاب« پژوهش فرهنگی مردم نگاری در جوامع پیچیده» اسپردلی و مک کوردی ترجمه بیوک محمدی که 25 سال پیش نوشته شده است در واقع یک شاخه جدید در مردم نگاری ایجاد کرده است به نام «مردم نگاری معناشناختی» که یک کتاب درسی است برای استفاده روش در سطح لیسانس یا حتی کمتر برای افرادی که آشنایی ندارند. کتاب صد در صد آموزشی قدم به قدم است اما اساسا یک نظریه جدید در اتنوگرافی بود. این در واقع یک استراتژی است که رویکرد و نظریه دارد؛ راهبرد دیگر به صورت گردآوری مجموعه مقالات مربوط به یک حوزه است که لزوماً رویکرد مشخصی ندارد و کتاب «جامعه شناسی شهری» استاد توسلی شامل این راهبرد است که رویکرد نظریه در حوزه جامعه شناسی شهری ندارد البته نه به لحاظ داده ها بلکه به معنای فقدان نکته بدیع، مفهوم تازه و رویکرد است. اصلا بنای کتاب هم جهت رویکرد جدید طراحی نشده و ادعایی هم در این خصوص توسط مولف نه در مقدمه و نه درکتاب صورت نگرفته است. البته کتاب تالیفی ایشان، منسجم است. نکته دیگر دوربودن مباحث کتاب از بحث های روز است. گویی 30 سال پیش نوشته شده است. هرچند داده ها و اطلاعات از منابع روز است. این در حالی است که تغییرات زیادی در جامعه شناسی شهری ایجاد شده است. جامعه شناسی شهری امروزه تلفیقی با نظریه های اجتماعی شهری است. حتی نظریه های فرهنگ هم با جامعه شناسی شهری ترکیب شده است. صرفا تولید داده در مورد شهر وظیفه جامعه شناس شهری نیست. توصیف جمعیت شهری، مهاجرت، نرخ مهاجرت، توصیف چینش طبقاتی شهر ومسائل اجتماعی مانند طلاق، بزهکاری و انحرافات ... بحث های کلاسیک جامعه شناسی شهری است در حالی که در جامعه شناسی شهری جدید، تجزیه و تحلیل نظری و جدیدتری مطرح است مانند فضا که چرخش پسامدرن در جامعه شناسی شهری، مسئله چرخش فضا است که کتاب دکتر توسلی کاملا عاری از این مسائل است. جامعه شناسی شهری با بسیاری از حوزه هایی مثل فلسفه، نظریه اجتماعی، نظریه فرهنگی، حوزه های نقد ادبی و هنری درگیر می شود، با مدیریت شهری پیوند ارگانیک می یابد. کتاب توسلی هر چند در نگاه اول گویی در زمره کتاب مدیریتی شهری است اما اساس سطح بحث طوری نیست که در یک چارچوب نظری کلان به تحول مدیریت کلان کشوری کمک چندانی کند. بیشتر مجموعه آمارها و داده های مدیریت شهری است که قبلا در آرشیو بوده است.

دکتر فاضلی در خاتمه خاطرنشان کرد: نکته آخر این که کتاب توسلی از جهت توجه به ایران و داده های ایران و توصیف آن بسیار ارزشمند است و به نظر بنده هر نسلی بیان کننده تئوری های زمان خود است و توسلی از این جهت بسیار پربار است. او درچارچوب اسطوره نسلی ایران در جامعه شناسی شهری سنگ تمام گذاشته و شاید نکات و کاستی هایی که مطرح کردم بار مسئولیتی باشد که بر دوش خودم است.