نشست نقد و بررسی جامعه شناختی برنامه نود توسط معاونت فرهنگی دانشگاه گیلان و با همکاری دفتر انجمن جامعه شناسی در دانشگاه گیلان در تاریخ چهارم آبان ماه 94 با حضور دو نفر از اساتید گروه علوم اجتماعی، دکتر فردین علیخواه و دکتر محمد مهدی رحمتی در تالار حکمت دانشگاه گیلان برگزار شد.

نود یکی از پر ببینده ترین برنامه‌ های رسانه جمهوری اسلامی در طی شانزده سال پخش خود می باشد و روز به روز بر مخاطبان این برنامه افزوده می شود. نود با مجری گری عادل فردوسی پور با سوژه ساختن ورزش فوتبال و حواشی مربوط به آن از محبوبیت بسیاری برخوردار است. همایشی در نقد و بررسی جامعه شناختی این برنامه در تاریخ چهارم آبان ماه 94 با حضور دو تن از اساتید گروه علوم اجتماعی، دکتر فردین علیخواه و دکتر محمد مهدی رحمتی در تالار حکمت دانشگاه گیلان توسط معاونت فرهنگی دانشگاه گیلان دفتر دانشگاهی و با همکاری دفتر انجمن جامعه شناسی در دانشگاه گیلان برگزار شد.

دکتر علیخواه سخنران اول این نشست علمی بود. وی گفت: برخی از نظریه پردازان رسانه های جمعی امروزه از افول و شاید هم انقراض تلویزیون صحبت میکنند. عده ای معتقدند که با ظهور رسانه های جدید که با آنها هر کاربری میتواند مدیا یا رسانه شخصی خودش را داشته باشد دیگر چیزی به اسم مخاطب توده یا همان mass امکان شکل گرفتن ندارد. در این شرایط نقش آفرینی تلویزیون دشوار می شود. به همین دلیل برخی از تلویزیون به عنوان رسانه قدیمی یا سنتی نام می برند. در نیمه دوم قرن بیستم باور بر این بود که هر چیزی از رسانه تلویزیون ساخته، و ظرفیت این رسانه نامحدود است اما به تدریج این خوشبینی رو زوال نهاد و دوام چندانی نیاورد. برنامه ای نظیر نود این نظریه ها را به چالش میکشد! با در نظر گرفتن مخاطبانی که به برنامه پیام کوتاه می فرستند متوجه این موضوع می شویم که این برنامه مخاطب توده دارد.

او ادامه داد: نکته دیگری که در برنامه می توان به آن توجه داشت بحث سلبیریتی یا همان ستاره می باشد، تئوری مک کوئیل و تئوری های دیگر سعی در تببین چگونگی شکل گیری مخاطب رسانه دارد، به طور مثال مک کوئیل معتقد است که خاستگاه مخاطب میتواند جامعه باشد، مثلا در جامعه گروه های علاقه مند به ورزش فوتبال وجود دارد و و اینان به دنبال رسانه ای هستند که علائق و نیاز آنان را پاسخ بدهد. خاستگاه دیگر، خود رسانه و در دل آن یک شخصیت رسانه ای است. در واقع رسانه مخاطب خودش را به وجود می آورد. برنامه نود را میتوان به نوعی تعامل این دو خاستگاه دانست. منظورم آن است که زمانی که برنامه نود شروع به کار کرد ما شاهد مخاطبی بودیم که خاستگاهش جامعه بود یعنی مخاطبی که دوست داشت در مورد فوتبال بداند. بعد از گذشت این سال ها شما شاهد سوژه شدن مجری برنامه هستید به طوری که فوتبال و مسائل آن به حاشیه می رود و شما شاهد برجسته شدن چهره عادل فردوسی پور در این برنامه هستید. در اینجا خاستگاه مخاطب شخص عادل فردوسی پور است. شما می بینید که مثلا در امریکا هم افرادی همچون وینفری برنامه های مختلف با موضوعات مختلف می سازند و همه هم بیننده دارند. چندین میلیون نفر فقط دنبال آن مجری اند. خاستگاه مخاطب در اینجا ستاره برنامه است و نه لزوما موضوع برنامه.

دکتر علیخواه با بیان این مقدمات و با نشان دادن عکس های مختلفی از نحوه اجرای عادل فردوسی پور به موضوع دلائل موفقیت این برنامه پرداخت و در این خصوص گفت: یکی از شاخصه های مهم برنامه، مهارت های کلامی و به ویژه غیر کلامی خود عادل فردوسی پور است. او به خوبی از شگردهای زبان بدن استفاده میکند تا اثر گذاری مطلوب را بر مخاطب داشته باشد. متأسفانه در رسانه ملی استفاده از این نوع مهارت ها برای ارتباط با مخاطب بسیار کمرنگ است. در جوامع در حال توسعه بیشتر بر مهارت های کلامی تکیه می شود تا استفاده از زبان بدن. استفاده از این نوع مهارت ها باعث جذابیت اجرای فردوسی پور شده است و شما می بینید که در قاب مجری گری صدا سیما این نوع اجراها استثنا می باشد و فردوسی پور شباهتی به استانداردهای مجری گری صدا سیما ندارد.

او با بیان اینکه دیگر مشخصه فردوسی پور صادق بودن او با مردم است افزود: عادل فردوسی پور نقش بازی نمی کند! به عبارت دیگر و عامیانه او خودش است! البته او در مقایسه با برنامه خندوانه که رامبد جوان کمتر با مردم صادق و بیشتر از تکنیک های خاص استفاده و به نوعی روی صحنه بازی میکند، از این شانس برخوردار بوده که کاراکتری که فی نفسه دارد مورد پسند جامعه قرار گرفته است. نکته دیگر اینکه عادل فردوسی پور فردی باهوش است و می گردد و از المان های برنامه های موفق تلویزیون در برنامه خودش استفاده میکند.

دکتر علیخواه با بیان اینکه برنامه نود توانسته به چند نیاز جامعه ایران پاسخ بدهد این نیازها را بدین شکل برشمرد: خندیدن، طعنه زدن به صاحبان قدرت، قابل پیش بینی نبودن، تماشای دعوای دو نفر و دخالتی نکردن، غصه خوردن برای جوان ناکام، سرک کشیدن به زندگی دیگران، پشت سر دیگران حرف زدن، پخش تصویر دروغ گفتن با اعتماد به نفس، انواع شوخی های جنسی، به این اعتبار برنامه نود تمامی المان های برنامه های موفق را در خودش جمع کرده است.

ایشان صحبت های خود را جمع بندی کرد و گفت: تجربه برنامه نود نشان می دهد که امروزه با آمدن شبکه های ماهواره ای برنامه ای میتواند موفق باشد که ویژگی های یک برنامه تفریحی سرگرمی را به خود بگیرد. در اینجا میتوانم نقدی به صدا سیما وارد کنم، رسانه تلویزیون ظرفیت محدودی دارد. تلویزیون، تلویزیون است و نمیتواند نقش مسجد و منبر یا یک حزب سیاسی را از آن انتظار داشت.

در بخش دوم این نشست، دکتر محمد مهدی رحمتی، متخصص در امر جامعه شناسی ورزش، سخنان خود را آغاز کرد و گفت: برنامه نود از سال 78 شروع به کار کرد، قبل از آن و بعد از انقلاب دو برنامه­ ورزشی از تلویزیون پخش می ­شد: «ورزش و مردم» - سال 59- و برنامه «ورزش از شبکه دو» که اوایل دهه شصت شروع شد. فردوسی پور – از این به بعد عادل- این برنامه را از دو برنامه در شبکه­ های اروپایی، یکی برنامه نود ایتالیا که اختصاص به فوتبال داشت و دیگری برنامه مچ آو دی (Mach of day) انگلیس الهام گرفته است. طی این 16 سال تقریباً تمامی قسمت‌ های برنامه نود را عادل اجرا کرد. محتویات و مؤلفه‌ های این برنامه را پخش و تحلیل مسابقه­ های لیگ برتر فوتبال ایران، جام حذفی، حواشی و اخبار مربوط به فوتبال تشکیل می ­دهد که گاهی هم چاشنی طنز با محتوا همراه می ‌شود. مبنای مشارکت را اگر پیامک‌ های ارسالی به برنامه در نظر بگیریم، همیشه شاهد مشارکت میلیونی مخاطبان هستیم. با بررسی آمارها متوجه می ­شویم که هیچ برنامه ­ای در صدا سیما با این قدرت و مخاطب بالا نتوانسته در رسانه حضور داشته باشد.

دکتر رحمتی ادامه داد: با این مقدمه، بحث خود را با رویکردی کارکردگرایانه مطرح می­کنم و به جهت کارکردهای مثبتی که برای آن قائل هستم، منصفانه نمی‌دانم که تنها به نقاط ضعف این برنامه بپردازم. ابتدا به برخی خصوصیات روان­ شناختی و اجتماعی عادل اشاره می­ کنم که به نظر می­ رسد در محبوبیت و اقبال عمومی نسبت به وی اثرگذار بوده است. اگر بخواهیم تیتروار به ویژگی ­های شخصیتی-رسانه ­ای عادل بپردازیم، می ‌توانیم به مؤلفه‌ های شجاعت، شهامت، تا حدود زیادی بی ‌طرفی ارزشی (و نه عاطفی)، به همراه شفافیت اشاره کنیم. فراموش نکنیم که عادل به عرصه ‌ای ورود می کند که حرف و حدیث ‌های بسیار دارد و بسیار چالش برانگیز است. نکته بعد خویشتن‌ داری و شکیبایی عادل در عین صراحت و سلامت نفس، خلاقیت و نوآوری به همراه الگوسازی فرهنگی در حیطه ورزش و رسانه، عدالت نسبی، عبور از بسیاری از خط قرمزهای موجود در ورزش فوتبال – نه رسانه-، و پرداختن به مسائل پشت پرده فوتبال ماننددلالی، دوپینگ، ارتشا و مسائل مربوط به آن، و از چالش برانگیزترین آن‌ها مسائل مربوط به سوء مدیریت در ورزش فوتبال کشور است. از دیگر ویژگی­ های شخصیتی عادل می­ توان به هوشمندی وی در ارتباط با مخاطبان عام و خاص اشاره نمود، به‌ طوری ‌که بیشترین میزان پوشش ذائقه­ ها را در بین برنامه­ های تلویزیونی در برنامه نود مشاهده می­ کنیم. نکته دیگر روزآمد بودن و برخورداری از دانش ورزشی بالا، نزد عادل است که این ویژگی در عرصه گزارشگری از عادل به دیگر گزارشگران سرایت کرد و وی خود به الگویی برای سایر گزارشگران فوتبال تبدیل شد. یکی دیگر از مشخصه­ ها که به برنامه مربوط می­گردد، پایداری و استمرار آن است که تحت شرایط خاص فعالیت برنامه­ های رسانه ­ای در ایران حفظ تولید و پخش این برنامه به مدت طولانی بسیار مشکل است.

سخنران این نشست خاطر نشان ساخت: نکته بسیار مهمی که در برنامه نود به عنوان کارکرد پنهان می­توان به آن اشاره کنیم نقد وضعیت موجود فوتبال و موضع اصلاح‌ طلبانه برنامه، به ‌ویژه در برخورد با مقوله فساد در ورزش فوتبال است. عادل از طریق سازوکارهایی که رسانه در اختیارش قرار می­ دهد به‌خوبی توانسته است تا از طریق برنامه بر اتفاقات ورزش فوتبال تأثیرگذار شود و به نوعی اعمال نظارت کند. این نظارت معطوف به بررسی عملکرد و رفتار داوران، بازیکنان، مربیان، مسئولان و کارگزاران ورزش فوتبال در سطح ملی است. به‌عنوان ‌مثال، برنامه با تحلیل کارشناسانه داوری ­های مسابقات فوتبال، بر عملکرد داوران تأثیرگذار بوده است. به نظر می ­رسد از هنگام نقد عملکرد داوران در این برنامه، علاوه بر تلاش داوران برای افزایش مطلوبیت عملکرد خود، شائبه مبنی بر فساد در داوری نیز بسیار کمتر شده است. نمونه­ دیگری از تأثیرگذاری برنامه، استعفای یکی از روسای هیئت‌ های فوتبال استان به دنبال پخش گزارش­ های تخلف در جریان انتخابات استان مذکور در برنامه 90 بود. همچنین، گزارش ­هایی که در این برنامه از وضعیت ورزشگاه های مختلف تهیه شده، در انجام برخی اقدامات اصلاحی از جانب مسئولان مربوطه مؤثر بوده است. از اشکالات برنامه نپرداختن آن به برخی مسائل مهم ورزش فوتبال است، که ازجمله می ­توان به مقوله­ کاهش تعداد تماشاگران فوتبال اشاره نمود. نقد دیگری که متوجه این برنامه است، ورود عادل به مقوله‌ های تخصصی فوتبال است که به‌ خوبی صورت می ‌پذیرد، اما از پرداخت خوب و نتیجه­ گیری مشخص و مناسب برخوردار نیست. به‌ عنوان‌ مثال، عادل به مقوله فرهنگ در ورزش ورود می ‌کند و به مسائلی مانند خشونت، ارتشا و دلالی می ­پردازد اما برای تحلیل بیشتر از کسانی استفاده می‌کند که به لحاظ علمی با موضوع فاصله ‌دارند. برای مثال، استفاده از یک مربی فوتبال، به رغم برخورداری از اخلاق خوب، شاخص مناسبی برای تحلیل فرهنگ در ورزش نیست. می ­توان گفت که برخورد عادل به مقوله­ ها و موضوعات فرهنگی به ‌نوعی تقلیل ­گرایانه است. موضوع دیگر این که برنامه نود مسائل را به‌ خوبی طرح می‌کند اما به خاطر همین رویکرد و تحلیل ناقص و غیرکارشناسانه ذهن مخاطب در یک فضای بحرانی قرار می‌گیرد و از آن خارج نمی ‌شود.

درمجموع این برنامه ازنظر کیفی بسیار جلوتر از برنامه‌ های موجود حرکت می‌کند و برنامه‌ ای است با شاخصه‌ های مدرن، از این‌ جهت که تبدیل به حلقه اتصالی بین کارگزاران ورزش و جامعه شده و حتی گاهی در فرآیند تصمیم سازی نقش بازی می‌کند. تمامی این بحث‌ ها از منظر کارکردگرایی مورد بررسی قرار گرفت، ولی اگر بخواهیم از منظر انتقادی به برنامه نگاه کنیم می‌توانیم به مسائلی از قبیل سیاست‌ زدایی و تخدیر افکار عمومی اشاره نمود که در جای خود قابل بحث است.

• < قبلی
• بعدی >