نشست روز دوشنبه 13 اردیبهشت ماه 1395 حلقه مطالعات مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران به موضوع «زنان، فضاهای شهری و تردد در مترو» اختصاص داشت. این نشست با حضور مینا سعیدی شهروز، استادیار دانشگاه ملی معماری پاریس و امیر طهرانی، عضو انجمن جامعه شناسی ایران و اندیشکده رخداد تازه اندیشه، دانشجویان و علاقمندان به این بحث در سالن کنفرانس انجمن جامعه شناسی ایران واقع در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

بحث دکتر مینا سعیدی شهروز، با موضوع جنسیت و تردد در شهر تهران با مطالعه موردی مترو تهران بود و «تفکیک جنسیت در مترو تهران» نیز عنوان بحثی بود که امیرطهرانی در این جلسه به آن پرداخت. نتایج تحقیق «مینا سعیدی شهروز» نشان می دهد که «زنان در مترو امنیت بیشتری احساس می کنند». آنچه در ادامه می خوانید گزارشی از مبحثی است که او ارائه کرده است.

تعریف نامکان و بی توجهی مدنی

مینا سعیدی شهروز که رساله دکترای خود را با موضوع تردد زنان در شهر تهران به پایان رسانیده است، با اشاره به انجام مطالعه میان رشته ای وسیعی که برای مرکز اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران انجام داده گفت: در این مبحث تنها مسئله رفت و آمد و تردد از لحاظ کاری بررسی نمی شود، جنبه های اجتماعی آن بسیار مهم تر است. یکی از مبانی نظری پژوهش نظریه تحرک روزانه است که تنها به معنای جابه جایی از مکانی به مکان دیگر نیست. بلکه موبیلیتی می تواند به بستری تبدیل بشود برای تحرک اجتماعی و در این راستا نظریه پردازانی چون جورج یوری، روی جابه جایی فضایی و اجتماعی کار کرده و ژاک لویل ارتباط تنگاتنگ فضا و پویایی اجتماعی را در زمان های جابه جایی به خوبی نشان داده است.

استادیار دانشگاه ملی معماری پاریس با اشاره به سئوالی که «فرانسو آشت»، شهرشناس فرانسوی مطرح می کند که چطور افراد می توانند در محیطی که همه چیز در آن در حال تحرک است جامعه و هویت جمعی بسازند و در ضمن چگونه فردیت و شخصیت های منحصر خود را حفظ کنند توضیح داد: از نظریه های انسان شناسی که به انسان شناسی به اصطلاح مکتب شیکاگو برمی گرده ایزاک ژوزف جابه جایی در فضا را فرصتی می داند برای تجربه فضاهای عمومی شهری و ادعا دارد زمانی می توان به فضا دسترسی داشت و در آن جای خود را تثبیت کرد و فضاهایی که در آن عبور می کنیم را از آن خود کرده و با آن ارتباط ایجاد کنیم این خلاف نظریات مارک اوژه است که فضای تردد به نامکان ها منسوب می کند.

مولف کتاب «حکمروایی شهری و مشارکت محله‌ای» سپس با تاکید براینکه این نامکان ها برای من قابل بحث بود چون باید دید آیا در فرهنگ شرق فضای تردد رابطه مندتر از غرب نیست افزود: باید این سئوال را مطرح کرد که آیا می توان به تعاریف نامکان تعریف جدید اضافه کرد و نامکان را جایی نامید که در آن افراد حس آرامش و امنیت کنند. در این صورت آیا کنشگران می توانند نامکان را به مکان تبدیل کنند. اینها از سئوالاتی بود که من قبل از مطالعاتم طرح کردم تا ببینم این نامکانی که مارک اوژه صحبت می کند در تمام فرهنگ ها و شرایط صدق می کند یا نه؟.

دکتر مینا سعیدی شهروز سپس به این نکته اشاره کرد که گافمن در رابطه با فضای مترو چنین می گوید که «فضای مترو به ما اجازه می دهد بی توجهی مدنی را نسبت به بقیه در یک حضور مشترک و مکان مشاهده کنیم و همچنین در این فضا رفتارهای طبقاتی و سلسله مراتبی انسان ها نسبت به هم را نشان می دهد و دراین باره توضیح داد: مطالعات مترو نیویورک توسط استفان تونلا و غیره نشان داده که اغلب مسافرین مترو سعی می کنند اطلاعاتی از خود ندهند و خنثی باشند.

وی پس از این توضیحات به نتایج کار خود در مورد متروی تهران پرداخت و گفت: در مورد تهران می بینیم که فضاهای بسیار مردانه که 50 سال پیش طراحی شده بود به تدریج زنانه تر شد و مسائل اجتماعی کمرنگ تر. مثلا مسئله شمال و جنوب تهران که رخنه ناپذیر بود، مرزهای آن الان با ترددهای روزانه کاملا فرق می کند و این جغرافیای شهری متحول شده است.

در نظر گرفتن عدالت فضا بین زن و مرد

مینا سعیدی شهروز در ادامه بحث خود به بهبود برنامه ریزی و مدیریت شهری با در نظر گرفتن عدالت فضایی بین زن و مرد اشاره کرد و گفت: این هدف با مشاهده کمبود آماری بر حسب جنسیت شکل گرفته است. کمبود این نوع مطالعات به علت کمبود آمار بر حسب جنسیت مشهود بود. لازم بود آمار تفکیکی برای جنسیت داشته باشیم که بتوانیم تحقیقات دقیق تر انجام بدهیم. آمار خنثی باعث نامرئی شدن زنان در آمار می شود. داده های خنثی باعث شده بیشتر گرایش به نقطه نظر آقایان باشد. از لحاظ روش تحقیق به نظر ما برای تحقیق موضوعی مثل مترو یا رفت و آمد در شهر بهترین روش تلفیق روش کمی و کیفی است.

او با اشاره به روش خود در تحقیق که ابتدا مطالعات کیفی انجام داده و سپس مطالعات کمی را پی گرفته و سپس نتایج با مطالعه کیفی مجددا تست کرده افزود: در بررسی تردد در شهر تهران از یک روش تقویم ساعتی استفاده کردم و برای نمونه گیری از داده های اطلس تهران که شهر را به 117 ناحیه تقسیم کرده بهره بردم. نتیجه آن پرکردن پرسش نامه هایی که از این مناطق حاصل شد و اطلاعات 2هزار رفت و آمد را برای تجزیه و تحلیل به ما داد.

گونه شناسی تردد زنان در شهر

سعیدی شهروز با اشاره به منحنی های به دست آمده از اهداف سفر آقایان و خانم ها گفت: خرید، کار اداری، ملاقات با خانواده و دوستان، اوقات فراغت و غیره، سر زدن به اقوام و فامیل، بهداشت از جمله اهداف تردد بود که گرچه ممکن است پیش داوری هایی بدهد اما بیشتر اهداف سفر خانم ها برای تحصیلات، خرید، اوقات فراغت و نظایر آن بود که اگر اینها را باهم جمع کنیم خیلی از رفت و آمدها برای ارتقاء جایگاه زنان بوده است.

استادیار دانشگاه ملی معماری پاریس به نتیجه دیگر تحقیقش اشاره کرده و افزود: در نتیجه این بررسی ها می بینیم که بیش از 50 درصد خانم ها تنها تردد می کنند. همچنین این بررسی نشان می دهد که خانم ها برای رفت و آمد بیشتر از طریق مترو و اتوبوس، مترو و پیاده انجام شده است.

وی سپس به نتیجه دیگری از تحقیق خود اشاره کرد که قرار است در کتابی منتشر شود و افزود: نتایج بررسی های من در ترددهای تهران نشان داد که می توان از منظر گونه شناسی خانم ها تهران را به 5 گروه تقسیم بندی کرد. این 5 گروه طیفی را شامل می شود که در آن کسانی که کمترین تحرک را دارند تا بالاترین تحرک در آن دیده می شود. مادرهای فعال، جوانان، افراد سنتی از جمله این گروه ها هستند و این گونه شناسی سبب شد تا مسئله زن و شهر را به صورت دقیق تر و عمیق تر ببینیم و روی تفاوت ها و گرایش ها کار کنیم.

جابه جایی انبوهی که مرزهای طبقاتی را هک کرد

سعیدی شهروز با اشاره به یکی دیگر از نتایج این پژوهش گفت: جابه جایی انبوه زنان و مردان در سطح شهر باعث ایجاد جغرافیای جدید شهری شده است. این جغرافیای جدید آن مرزهای طبقاتی هک شده در فضای شهر را کم رنگ تر میکند و به جز شمال و جنوب مناطق متوسط تری هم در قلمرو تردد قرار میدهد. این مسئله برای بررسی قلمرو تردد هم مهم است زیرا نشان می دهد تردد خطی نیست.

به گفته این تحصیلکرده «جغرافیای شهری» یکی از مسائل مهم در تردد شهری رفت و آمدهای دانشجویان و کارمندان خانم است که واقعا با رفت و آمدهای روزانه برای فعالیت هایشان کاملا این مرزها را به هم ریخته اند.

شهری برای مردان قوی هیکل و قدبلند

مینا سعیدی شهروز همچنین به موضوعی دیگر که در تحقیق و پژوهش بررسی شده پرداخت و توضیح داد : نقشه اندازه که معماری مدرن را به وجود آورده نشان می دهد تمام اندازه های شهر و معماری به اندازه مردانی است که قد بلند هستند و هیکل خاصی دارند که این بعضی وقت ها با جثه خانم ها جور در نمی آید و در حال حاضر بیشتر از قبل روی این مسائل و مبلمان های شهری کار می کنند. در چنین شرایطی شرکت مترو با این انتقادها و مسئله حضور زن در مترو این مسئله را جدی گرفته است.

به گفته این استادیار دانشگاه ملی معماری پاریس، یکی از نتایج مثبت فعالیت مترو دسترسی خانم ها به شهر است. اما با این حال تفکیک جنسیتی درون واگن های مترو نیز خود مسئله ایست که خودش یک بحث اجتماعی مهم است و مخالف و موافق دارد ولی در هر صورت با مصاحبه هایی که ما انجام دادیم نشان داد که کلا خانم ها از مترو راضی هستند. استفاده از مترو برای خانم ها هم مثل آقایان بیشتر برای کار و تحصیل است. پوشش مترو از نظر جنسیتی موفق بوده و ترکیب مناسب جنسی مترو موجب شده فضای اجتماعی مترو از الگوها و رفتارهای هر دو گروه متاثرشود.

سعیدی شهروز همچنین به این نکته اشاره کرد که اگرچه تفکیک فضایی واگن های بانوان از واگن های مردها خود باعث شکل گیری دو الگوی رفتاری متفاوت در فضای واگن ها می شود توضیح داد: این موضوع هم، روی فضای مترو اثر می گذارد، بحث امنیت در تردد، که این احساس امنیت مقداری ذهنی است چون خیلی وقت ها حس ناامنی بیشتر از خود ناامنی وجود دارد، در مطالعاتی که ما انجام دادیم زنان در مقایسه با مردان احساس امنیت بیشتری دارند.

رضایت زنان از تفکیک جنسیتی مترو

مینا سعیدی شهروز استادیار دانشگاه ملی معماری پاریس نیز در ادامه این مباحث درباره موضوع جنسیت و تردد در شهر (مطالعه موردی مترو تهران) صحبت کرد. ابتدا توضیحاتی درباره پژوهش خود ارائه داد و در نهایت به آنچه در این پژوهش دست یافته بود به صورت خلاصه اشاره کرد.

او گفت: قلمروهای تردد در تهران و به عبارتی جابه جایی انبوه زنان و مردان در شهر باعث ایجاد فضای جغرافیایی جدید می شود. کارمندان زن و و دانشجویان با رفت و آمدهای روزانه خود مرزهای جغرافیایی شهر را به هم ریخته اند.

این استاد دانشگاه با اشاره به مترو تهران گفت: شرکت مترو با انتقاداتی که نسبت به آن وارد شده مسئله وجود حضور زن در مترو را جدی گرفته است. در نتیجه وجود مترو برای خانمها دسترسی آنها به شهر را راحت تر کرده است. اگرچه تفکیک جنسیتی در مترو اعمال می شود و یک بحث اجتماعی مهمی است که موافق و مخالف دارد اما در تحقیقی که انجام دادیم بیشتر خانم ها از این تفکیک راضی هستند. پوشش جنسیتی در مترو مناسب است، اگرچه تفکیک فضایی مردان و زنان باعث شکل گیری دو الگوی متفاوت می شود. همچنین وی درمورد امنیت در مترو خاطرنشان کرد: احساس امنیت در مترو مقداری ذهنی است گاهی حس ناامنی بیشتر از خود ناامنی وجود دارد. زنان در مقایسه با مردان در فضای مترو احساس امنیت بیشتری دارند و طبق مطالعات من بیشترین ترسی که در این محیط وجود دارد ترس از دزدی، حضور جنس مخالف و افراد نامانوس است. می توان گفت که مدیران شهری، امروز، به مسئله امنیت زنان در شهر بیشتر توجه می کنند.

مترو به مثابه یک نامکان

امیر طهرانی سخنران دیگر بود که بر اساس پایان نامه ارشد خود با عنوان «بررسی گفتمان و کردارهای تفکیک جنسیتی» که در سال ۸۵ به انجام رسانده است در این نشست به موضوع تفکیک جنسیتی در مترو پرداخت.

او گفت: زمانی که شهرسازان می خواهند به شهر نگاه کنند شهر خنثی و مثل ظرفی است که هرچه بخواهند در آن می ریزند و هر طور بخواهند آن را کنترل می کنند.

وی همچنین فضا را امری سیاسی دانست و به سه ویژگی فضا از نظر هانری لوفور جامعه شناس و فیلسوف فرانسوی یعنی به کردارهای فضایی (بعد مادی فضا)، بازنمودهای فضایی (بعد انتزاعی فضا) و فضاهای بازنمودی (گفتمان زندگی روزمره) اشاره کرد.

تبعیت مردم از تفکیک جنسیتی

این پژوهشگر معتقد است: چیزی به نام تفکیک جنسیتی، گروه های کنترل و بازدارنده و …فقط یک برنامه سرکوب گر نیست اگر سرکوب گر بود مردم از آن تبعیت و پیروی نمی کردند. گویا در بسیاری مواقع مردم خودشان این نوع برنامه ها را دوست دارند.

طهرانی مترو را به مثابه نامکان معرفی کرد و گفت: مترو نامکان است چون نسبت به اتوبوس بُعد دیگری دارد. در مترو افراد حق انتخاب دارند که به واگن مردان بروند یا واگن بانوان؛ نامکان در مقایسه با مکان فضایی است که نتوان آن را هویت ساز و رابطه مند و تاریخی تعریف کرد. تولید نامکان ویژگی دوران سوپر مدرن است و شاخص های سوپر مدرنیته نیز فراوانی بیش از حد رخدادها یا فشردگی زمان، فراوانی بیش از حد فضاها و تشدید فردیت یافتن انسان هاست.

او در ادامه به تاریخچه تفکیک جنسیت اشاره کرد و توضیح داد: تفکیک یک امر ایدئولوژی سنتی رو به عقب نیست و همیشه همراه با حجاب مطرح می شود. وقتی به واژه های اندرونی و بیرونی توجه می کنیم می بینیم که تفکیک جنسیتی مقوله ای است که از زمان های قاجار و همچنین پادشاهان گذشته وجود داشته است. در دوره رضا شاه این مورد بصورت کشف حجاب مطرح شد چرا که در راستای غربی شدن معتقد بودند حجاب زنان مانع پیشرفت کشور است. در زمان محمدرضا شاه نیز تبلیغاتی جهت ترویج بی حجابی صورت می گرفت اما بعد از انقلاب اولین اتفاق در سال ۵۸ صورت گرفت به این شکل که قانون جدا سازی دریاها صادر شد، مدارس مختلط از هم جدا شدند و به نوعی کشور به سمت اسلامیزه و یکدست شدن حرکت کرد به طوری که چادر سیاه یکدست باید الگوی زن ایرانی می شد.

وی امنیت، آزادی، کنش ارتباطی، عقلانیت معطوف به هدف و عقلانیت معطوف به ارزش را از دلایل تفکیک جنسیتی در مترو دانست و تصریح کرد: پروژه مطالعاتی مترو از سال ۱۳۵۰ توسط فرانسوی ها شکل گرفت. در سال ۵۴ مصوبه دولت را گرفت. از سال ۶۳ و بعد از سخنرانی حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی در مورد مترو، زیر نظر وزارت کشور آرام آرام شروع به جلو رفتن کرد. سال ۷۷ مترو افتتاح شد و از سال ۸۲ واگن ها به بانوان تخصیص پیدا کرد. از سال ۸۵ نیز واگن ابتدایی و انتهایی به بانوان تعلق گرفت و سه یا چهار سال است که عدالت فضایی صورت گرفته و میزان واگن خانم ها از ابتدا و انتها یک و نیم است.

• < قبلی
• بعدی >