به مناسبت روز جهانی زنان روستا، حلقه مطالعات مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران با همکاری مؤسسه رسانه، اندیشه و زن (راز) نشستی را روز شنبه 8 آبان 1395 با حضور علاقمندان و اعضای انجمن برگزار کرد که در آن حقوق اجتماعی - اقتصادی زنان روستایی مورد تحلیل و نقد وبررسی قرار گرفت.
این جلسه با حضور دکتر رضا اسلامی (مدرس حقوق عمومی و حقوق بشر دانشگاه شهیدبهشتی)، دکتر زهرا رهایی (مدیر پژوهش و سیاستگذاری توسعه کارآفرینی زنان روستایی) و دکتر محمود جمعه پور (جامعهشناس و مدرس برنامهریزی اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی ) برگزار شد.
دکتر رضا اسلامی: بیشتر زنان روستا از حقوق خود آگاهی ندارند، از این رو، بیش از پیش درمعرض خشونتهای جسمی و روحی قرارگرفته اند
دکتر رضا اسلامی با مرور چالشهای حقوقی زنان روستایی از منظر نظام حقوق بینالملل بشر، ضمن آسیبپذیر خواندن این قشر از جامعه گفت: پیشنهاد میشود نه تنها یارانههای پرداختی به مردم روستا به حساب زنان روستایی واریز شود، بلکه تسهیلات و وامهایی که به بهانه توسعه کشاورزی در مناطق روستایی تخصیص مییابد، برای این قشر باشد.
رضا اسلامی با اشاره به اینکه دبیرکل سازمان ملل نیز در پیام خود بر برابری نقش زنان روستایی تأکید داشت، اظهار داشت: از آنجا که تسهیلات بانکی در عرصه کشاورزی بعد از ارائه به مردان روستا ممکن است در بخشهای دیگری بهجز کشاورزی سرمایهگذاری شود، بنابراین بهتر است زنان روستایی سردمدار اخذ وام باشند تا این سرمایهها را تنها در کشتوکار هزینه کنند. البته این امر یک فرایند زمانبر است. زنی که تا به حال مشارکتی نداشته، اما ناگهان این پولها به حسابش واریز شود، بیشتر در معرض آسیب قرار خواهد گرفت؛ بنابراین باید به مرور زمان و در راستای توانمندسازی آنها کوشید تا به درجهای از اقتدار برسند که بتوانند خودشان درباره حساب بانکیشان تصمیمگیری کنند در غیر این صورت اجرای طرح نامبرده، بدون فراهم کردن زیرساختها فرهنگی و اجتماعی، نتیجهای معکوس خواهد داشت.
اسلامی ادامه داد: فعالان حقوق زنان، بیشتر توجه خود را به جامعه شهری معطوف کرده و از قشر روستایی غافل ماندهاند؛ در حالی که زنان روستایی، گروهی هستند که بهصورت چندوجهی، حقوق آنها نقض شده و بسیاری از این ناعدالتیها گزارش نمیشود و در همان روستا مخفی میماند.
او افزود: بیشتر زنان روستا از حقوق خود آگاهی ندارند. به همین دلیل علاوه بر آسیبپذیری، امکان پیگیری حقوق از طرف آنها نزدیک به صفر است. از این رو، بیش از پیش در معرض خشونتهای جسمی و روحی قرار گرفته و همیشه امکان سوءاستفاده از این قشر وجود دارد.هماکنون ۲۵ درصد جمعیت جهان را زنان روستایی تشکیل میدهند. ۴۳ درصد آنها در کشورهای در حال توسعه و ۵۰ درصد نیز ساکن آسیا هستند. این گروه از جامعه، معمولاً درگیر مشکلات زمین و آب بوده و کمآبی، تأثیر منفی بیشتری نسبت به مردان بر آنها تحمیل میکند؛ زیرا به شکل سنتی، تهیه غذا و آب، از نقشهای اساسی زنان روستا تلقی شده و بیشتر مسافتهای طولانی را برای آبرسانی طی میکنند که امکان تعرض در طول مسیر و بیماریهای جسمی به مرور زمان برای آنها دور از ذهن نیست.
اسلامی تصریح کرد: از آنجا که ۷۶ درصد فقرا در روستا زندگی میکنند؛ روستانشینی با فقر قرین است. در حالی که زنان و دختران روستایی، کمترین میزان غذا را مصرف میکنند، اما بیشترین نقش را در ایجاد امنیت غذایی به دوش میکشند.اکنون به خاطر تغییرات اقلیمی، اغلب مردان از روستا به شهرها مهاجرت کرده و جمعیت مردان روستایی رو به کاهش است. از طرفی، زنان در روستا مانده و همچنین کشاورزی را ادامه میدهند. این جداییها در طولانی مدت، خانواده را به نوعی انزوا گرفتار میکند که در بطن آن، دیگر خبری از همنشینی زیر یک سقف و دور یک سفره نیست.
اسلامی با اشاره به مشکلات بهداشتی زنان روستا تأکید کرد: باید زنان و دختران روستا بهطور مستمر به مراکز بهداشتی معرفی شوند و مسئولان، برخورداری از برخی امتیازات برای آنها را منوط به مراجعه به کلینیکهای درمانی کنند؛ همچنین موضوع آموزش دختران روستا که تاکنون رایگان بوده، باید به شکل اجباری نیز دیده شود.
وی در پایان بحث خود گفت: اگرچه تماشای تصاویر کوچ عشایر برای شهریها بسیار جذاب است، اما نقض حقوق فراوانی درباره آنها اتفاق میافتد که از چشم شهرنشینان پنهان میماند؛ بهعنوان مثال، بیشتر آنها با پای برهنه در دشتها راه میروند و از امکانات آموزشی، بهداشتی و... دور هستند. حتی در مواردی بهدلیل فراهم نبودن ملزومات، برخی از زنان عشایر، جنین خود را سقط میکنند.
دکتر زهرا رهایی: هنوز کالاهایی که زنان در روستاها تولید میکنند، به نام خودشان ثبت نمیشود!
زهرا رهایی با اشاره به اینکه زنان روستایی، عمدتا مالک نیستند، افزود: هنوز نتوانستهایم یک نظام حقوقی برای مالکیت زنان در روستاها ایجاد کنیم؛ در حالی که خرسندیم برای آنها کارآفرینی کردهایم. اکنون سیاستهای ما درباره روستا مانند ۴۰ سال گذشته است، در صورتی که امروز زنان روستایی با GPRS کار میکنند و روستاها با فناوری گره خورده است؛ بنابراین نمیتوان تغییر آنها را نادیده انگاشت.
مدیر پژوهش و سیاستگذاری توسعه کارآفرینی زنان روستایی گفت: وزارت جهاد کشاورزی از سال ۷۲ در رسیدگی به امور روستا و زنان روستایی، پیشرو بوده و رویکردهای بسیاری را در این زمینه داشته که از آنجمله میتوان به نهادسازی، اشتغال و کارآفرینی و ظرفیتسازی اشاره کرد. تقویت مشارکت زنان در تولید محصولات سالم، دسترسی زنان به بازار و تجارت عادلانه، ارتقای دانش و بینش حرفهای، تسهیل و دسترسی زنان به منابع مالی و اعتباری رسمی و قانونی، ترویج کار جمعی و گروهی، کمک به احراز هویت قانونی تشکلهای زنان روستایی، شناسایی ظرفیتهای اقتصادی و تسهیل ارتباط بین کارشناسان دولتی و زنان روستایی و همچنین افزایش مشارکت زنان در فعالیت اقتصادی و اجتماعی، از مهمترین سیاستهای وزارت جهادکشاورزی در راستای امور زنان روستا بود که رهایی به آنها اشاره کرد.
او خاطرنشان کرد: اگرچه وزارتخانه از سالهای پیش دغدغه رسیدگی به زنان روستایی را داشته، اما به موضوع نهاد، صرفاً بهعنوان یک تشکل اقتصادی نگریسته و دانش بومی و ضمنی زنان در روستا را فراموش کرده است؛ بنابراین مهم است که کارآفرینی با فرهنگ و آنچه که در دل تاریخ روستا وجود دارد، گره بخورد.
رهایی با بیان اینکه در حال حاضر بیشتر زنان روستایی نهتنها تأمین معاش خانواده را به دوش میکشند، بلکه در معرض آسیبهای بسیاری هستند، عنوان کرد: اکنون درصد زنان روستایی نسبت به مردان بیشتر شده و بسیاری از مردان نیز به دام اعتیاد گرفتار شدهاند؛ این در حالی است که نرخ رشد جمعیت روستاها در سالهای ۷۵ تا ۸۵ به منفی ۰,۴ درصد و از ۸۵ تا ۹۰ به منفی ۰.۶۳ درصد رسیده است.
وی افزود: به عبارتی، در خلال پنج سال متوالی (۸۵ تا ۹۰) بیش از یک میلیون روستایی مهاجرت کرده که ۶۵ درصد آنها به شهرها رفته و ۳۴ درصد نیز به روستاهای دیگر رهسپار شدهاند؛ بنابراین آمارها وضعیت نگرانکنندهای را نشان میدهند که در صورت ادامه داشتن، امنیت غذایی جامعه به خطر خواهد افتاد.در حال حاضر هفتهزار و ۲۰۰ زن تسهیلگر در کشور وجود دارد که توسط زنان همان روستا انتخاب و روند خودباوری توسعه خودجوش محلی آنها را زمینهسازی و تسهیل میکنند. آموزش کارآفرینی، آشنایی با بازاریابی، بازاررسانی و بازارگردانی، آشنایی با روند اخذ کدبهداشتی، آموزش و ترویج نوغانداری، پرورش ماکیان بومی، فراوری محصولات کشاورزی و آموزش تولید محصولات سالم و استاندارد از مواردی است که رهایی درباره وظایف تسهیلگران به آنها اشاره کرد.
دکتر رهایی در پایان تأکید کرد: با این حال، بیش از شش میلیون و ۵۳۴ هزار زن روستایی باسواد در کشور زندگی میکنند که حدود ۴۵ درصد کل زنان روستایی را تشکیل میدهند.
دکتر محمود جمعه پور: توانمندی زنان روستایی، قطعا یکی از اساسیترین زیرساختهای توسعه است
دکتر محمود جمعهپور با طرح این پرسش که چرا پدیده مهاجرت در میان روستاییانی که امکانات آنها کمتر از شهرها نیست، اتفاق میافتد گفت: این موضوع نشان میدهد که هنوز جمعیت روستایی، به منزلت و جایگاه اصلی در جامعه نرسیده و همچنان خود را شهروند درجه دو حساب میکنند. بنابراین با وجود آنکه بهترین امکانات در اختیارشان هست، باز هم حاضرند سختیهای زندگی شهری را به جان خریده و روستا را به قصد شهرنشینی ترک کنند.
وی خاطرنشان کرد: از محرومترین روستاها تا مرفهترین آنها، پدیده مهاجرت به شهرها وجود دارد؛ بنابراین نمیتوان مهاجرت را تنها به نبود امکانات و کمبودهای اقتصادی مرتبط دانست، بلکه این جمعیت، در شهرها به دنبال نیازهای دیگر اجتماعی خود میشود. این موضوع در جایی به بدترین وضعیت خود میرسد که پای زنان روستایی در میان باشد، زیرا آنها ضعیفتر از مردان بوده و میزان آسیبپذیریشان بالاتر است؛ بنابراین باید نقش آنها را فراتر از تأمینکننده امنیت غذایی دید. همیشه یک زنجیر از ضعیفترین حلقه گسسته میشود. با تبیین آن در مورد اجتماع روستاییان، میتوان به این نتیجه رسید که زنان روستا همان حلقه ضعیفی هستند که باید به آنها رسیدگی کرد. قطعاً توانمندی این گروه، یکی از اساسیترین زیرساختهای توسعه بهشمار رفته و برابری آنها در حوزههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، جنسیتی و... نکتهای است که باید مورد توجه مسئولان قرار بگیرد.
وی با تأکید بر اینکه امروز زنان حتی در دورافتادهترین روستاها به حقوق خود آگاهی دارند، تصریح کرد: این زنان وقتی حقوق خود را پایمال شده میبینند، بیش از پیش احساس محرومیت میکنند و این نابرابری را زیر سؤال میبرند.
جمعهپور در پایان بحث خود گفت: بنابراین زمانی میتوان یک روستایی را ترغیب به ماندن در روستا کرد که نقش خود را پذیرفته و آن را پراهمیت تلقی کند. در غیر این صورت، اگر همه امکانات را هم در اختیار داشته باشد، باز هم به شهرها پناه میآورد.