هویت زن ایرانی3نشست مشترک علمی-تخصصی حلقه مطالعات مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران و خانه اندیشمندان علوم انسانی با عنوان «هویت زن ایرانی در گذار از سنت به مدرنیته» عصر روز یکشنبه 8 مرداد ماه 1396 درسالن حافظ خانه اندیشمندان برگزار شد. کارشناسان و سخنرانان حاضر در این جلسه دکتر گیتی خزاعی (جامعه شناس)، دکتر رحیم محمدی (جامعه شناس) و منصوره معین الدینی (کارشناس ارشد حقوق بشر) بودند.

چرا مسئله بررسی هویت زنان ایرانی درجریان گذار از سنت به مدرنیته اهمیت دارد؟

در ابتدا، منصوره معین الدینی، فعال حقوق زنان و عضو حلقه مطالعات مسائل اجتماعی زنان، مباحث مورد تاکید در این جلسه علمی-تخصصی را معرفی نمود و در باب ضرورت پرداختن به مسئله و اهداف حلقه زنان از توجه به این موضوع گفت: به رغم تحولات اخیر در جامعه ایران، کشاکش میان سنت و مدرنیته در نهادهای مختلف نمایان است. چنین کشمکش هایی تنها در نظریات جامعه شناختی خلاصه نشده و در نهادهای مختلف حوزه عمومی و خصوصی، همواره تاثیرگذار بوده اند. اگرچه مساله برابری حقوق جنسیتی، اساسا جدید و حاصل جریان مدرنیته است لیکن در جامعه ای هم چون ایران که درحال گذار است اهمیت موضوع بیشتر می‌شود. کما اینکه امروزه دیدگاه‌هایی نیز با تاکید بر اصالت فرهنگی سعی در جمع بستن میان سنت و مدرنیته دارند، این  تنوع در میان فعالین و مطالبه گران حقوق زنان نیز دیده می شود و به عبارتی در میان سنت گراها نیز، طرفداران برابری حقوق زن و مرد تاحدودی و با شرایطی دیده می شوند. بنابراین به طور قطع نمی‌توان گفت دیدگاه سنتی به طور مطلق استقلال زن را نادیده می گیرد، چنین امری بر پیچیدگی موضوع می افزاید. اگرچه زن معاصر ایرانی با حضور در اجتماع تا حدی استقلال رای خود را به دست آورده است اما در حوزه خصوصی هم چنان درگیر مسایلی است که اساسا با خودمختاری وی در تضاد است، به خصوص که بافت سنتی با تاکید بیش از حد بر وظایف مادری و همسری و خانواده، فردیت زنان را کمرنگ تر می کند. به هرحال در تعریف هویت زن ایرانی نمی توان از تاثیر دین و مذهب همراه با جایگاه جهانی زن معاصر غافل شد. علیرغم پژوهش های جسته و گریخته در این زمینه، بنظر می رسد که هویت زن ایرانی در عصرحاضر هنوز به درستی بازنمایی نشده است ضرورت پرداختن به این مساله ما را در ارائه راه حلی جامع برای دستیابی به حقوق برابر انسانی زن و مرد در جامعه ایرانی، یاری می کند.

جنبش زنان ایران، می تواند تجدد جامعه ایرانی را تکمیل کند

سخنران دوم نشست دکتر رحیم محمدی، جامعه شناس و مدرس دانشگاه و نویسنده کتاب قابل تامل مدرنیته ایرانی بود. محمدی بحث خود را در محوریت توضیح وضعیت زن معاصر ایرانی و درنگ در سوژگی زنان ایرانی با تاکید بر حوزه جامعه‌شناسی جنسیت یا جامعه‌شناسی فمنیسم ایرانی، بحث خود را در چهار محور ارائه کرد: 1) مشکل فقدان نظریه جنسیت و نظریه فمنیستی، 2) مرور سه نوع گفتار درباره زن معاصر/ مدرن ایرانی، 3) مسئله سوژه شدن زن معاصر ایرانی  و 4) درنهایت جمع بندی ونتیجه گیری کلی بحث.

محمدی درباره مشکل فقدان نظریه جنسیت و فمنیسم افزود: امروز سخن گفتن از وضعیت زن معاصر ایرانی از یک سو سهل و ساده است، چون مثل سخن روزمره و هر روزی و سخن معمولی و عادی است. از سوی دیگر ممتنع و غیر ممکن است، چون فعلاً سخن گفتن از وضعیت زن معاصر ایرانی در ساحت اندیشه مفهومی و در ساحت نظریه‌ جامعه شناختی و فلسفی ممکن نشده است. زنان ایرانی در صد تا صد و پنجاه سال اخیر سخت‌ترین و بزرگترین رنجها را برده‌اند و کوششها و تغییراتی را خلق کرده‌اند، اما نظریه جنسیت نداریم – نظریه فمنیسم نداریم. نظریه نداریم یعنی نتوانسته‌ایم مفاهیمی برای توضیح وضع جدید خودمان بیافرینیم و وضع خویش را در ساحت اندیشه مفهومی (یا ساحت گفتار نظری) توضیح دهیم. وضعیت زن معاصر ایرانی، بخشی از فرایند جامع تجدد ایرانی است، بخشی از سرنوشت انسان معاصر است.

محمدی در ادامه بیان داشت:کسانی از ما غوره نشده مویز هم شده‌اند! با کلماتی مثل علوم انسانی غربی، علوم اجتماعی غربی، جامعه‌شناسی غربی، فلسفه غربی می‌خواهند این اندک هوشمندی که در دهه های اخیر آغاز شده را هم خاموش کنند تا خیال خودشان و بقیه را راحت کنند.

سپس او به سه نوع گفتار درباره زن معاصر/ مدرن ایرانینیز اشاره کرد و آنها را این طور توضیح داد: این انواع شامل: نوع اول، گفتار زندگی روزمره مثل سخن گفتن درباره کنترل فرزندآوری، تجربه مادری ازدواج، خودکشی، دستمزد کمتر زنان، بیکاری بیشتر و مواردی از این دست هستند. گفتار نوع دوم، گزارش از واقعیت و تجربه و زندگی روزمره زنان است، نمونه هایی در حوزه های نمایشنامه نویسی، رمان نویسی، تاریخ نگاری و مانند اینها که مشکل فقدان نظریه موجب شده که توصیف‌ها و گزارش‌ها هم تهی از مضمون دقیق عقلانی باشد. نوع سوم  گفتار، در ساحت نظری سطح اندیشه مفهومی و گفتار مفهومی قابل فهم است. اندیشیدن از واقعیت تا خلق مفهوم. طبعا با شکل گیری سوالات، پیدایش مسأله و در شرایط فقدان نظریه با بن بست عملی روبروخواهیم شد.

محمدی در ادامه درباره وضعیت زن معاصر ایرانی را بر اساس مفهوم سوژگی اظهارداشت: امروزهادعا می شود، زن ایرانی معاصر سوژه شده است. اما در معنا، سوژگی یک نام برای نامیدن انسان مدرن است. پس سوژه شدن یعنی مدرن شدن. یک نوع شدن انسان در تاریخ و جامعه است. مقاومت در برابر نظم جنسیتی مسلط و همچنین مقاومت در برابر موانع حقوق و آزادی و امنیت و توسعه زنان؛  برای زنان ایرانی هزینه‌ها و مشقتها و دردهای بغرنجی ایجاد کرده است. در طرف دیگر نیز همزمان با سوژه شدن زن ایرانی؛ زوال نظم جنسیتی مسلط آغاز شده است، زوال پدرسالاری ـ مرد سالاری آغاز شده. پس در اینجا یک نوع تقابل قدرت ـ مقاومت ایجاد شده است. پدر سالاری به ایجاد هراس اخلاقی و هراس اجتماعی پرداخته است و از سوی دیگر زنان هم پیشروی آرام خود را رها نکرده اند.

او در جمع بندی بحث خود گفت: جامعه ایرانی در قرون اخیر همواره در تقابل نظم جنسیتی قدیم و جدید به سر برده است و این وضعیت کنونی ما است که موجب تولید بی نظمی شده است. جنبش زنان ایرانی که با تجدد آغاز شده است، همواره گفتمان فمنیسم ایرانی را بازتولید کرده و تجدد را هم تکمیل می‌کند. جنبش زنان ایران یکی از انسانی‌ترین جنبشهای جامعه کنونی ما است. هم تجدد ایرانی را توسعه داده و تکمیل می‌کند، هم انسجام ملی را بازسازی می‌کند. امروز جنبش زنان ایرانی، حقوق شهروندی را برای همه ما به مسأله تبدیل کرده است. برابری را به مسأله تبدیل کرده و از برابری پرسش عَلَم می‌کند. آزادی را به مساله تبدیل کرده است. اخلاق و امنیت اجتماعی را به مسأله تبدیل کرده است. منطق جنبش زنان ایران به قول آصف بیات «پیشروی آرام» است.   

بازخوانی حضور زنان در فرایند مستمر تجدد، ضرورت امروز جامعه ایرانی است

سخنران پایانی این نشست، دکتر گیتی خزائی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی، سخنان خود را با عنوان بازخوانی و بازروایی حضور زن در فرایند مستمر تجدد اینگونه آغاز کرد: عنوان جلسه بازتاب‌دهنده رویکرد غالب نسبت به زن و هویت اوست. رویکرد و کلیشه‌ای غالب، که زن را متغیری وابسته به ظرف مکان و زمان مدرنیته یا سنت می‌داند، که بنا بر آنکه در ظرف سنت قرار گیرد یا در ظرف مدرنیته، هویت زنانه‌ مدرن با عنوان «زن مدرن» یا هویت زنانه‌ سنتی با عنوان «زن سنتی» را شکل می‌دهد.  دربحثی که مطرح می‌کنم، با نگاهی دیگر تلاش می کنم این رویکرد غالب و کلیشه‌ای را مورد نقد قرار دهم و در صحت این رویکرد تردید وارد کنم که زن سنتی یعنی زن قرن نوزدهمی یا قرن چهاردهمی که بی سواد است، روزنامه نمی‌خواند و از آن مهم‌تر کار نمی‌کند و دانشگاه نمی‌رود، و لابد و لاجرم مورد ظلم و تعدی نظام مردسالار است و لای چرخ‌دنده‌های ظلم خانواده بر او، له شده، ‌اسیر اسطوره‌ تحقیرکننده‌ مادری است و ...و زن مدرن را به قرن بیستم به بعد ارجاع می‌دهد که دیگر روزنامه دستش می‌گیرد، کتاب می‌خوند، دانشگاه می‌رود، کار می‌کند، خودش را فمنیست می‌خواند،‌ بر سر حقوقش می‌جنگد و ... . بحثی که مطرح می‌کنم این رویکرد و این دوقطبی‌گرایی را در تعریف هویت زنانه مورد نقد قرار می‌دهد.

خزاعی ادامه داد: به طور خلاصه چهار موضوع را می توان در این مقوله مورد تاکید قرار داد، یکینقد رویکرد قطبی سنتی- مدرن در تعریف هویت زنانه و تقلیل هویت و حقوق برابر جنسیتی به شاخص‌ها، المان‌ها و نشانگان مدرنیته، که نتیجه آن می‌شود آنکه هریک از این گزینه‌ها را که در زن معاصر یا پیشین نیافت، او را سنتی و قابل نقد می‌داند و مورد ظلم. نتیجه این رویکرد تقلیل هویت زنانه به ظرف مدرنیته و وابسته کردن هویت او به نشانگان تجدد است.

مساله دومی که می تواند مورد نقد قرارگیرد زمان‌پریشی در رویکرد دوقطبی سنتی-مدرن است. با نشانگان قرن بیست و یکمی تجدد، نمی‌توان ساختار تمدنی قرن هجدهم یا حتی پیش از آن را مورد ارزیابی، داوری و نقد قرار داد و رنج‌های زن قرن بیستمی یا حتی قرن هجدهم یا پیش از آن را داوری کرد، او را سنتی یا مدرن نامید.

مسله سوم مورد توجه نیز، اینست که نتیجه این قطبی کردن، ‌سرگردانی هویت زنانه است که بنا به ظرف، به شکل زمان یا مکان برساخته می‌شود. فردی با هویتی سرگردان در حال گذار از سنت به مدرنیته. اما مساله چهارم که حائز اهمیت است و رویکرد غالب، اینست که ساختار زنانگی به فرد «زن» تقلیل داده می شود و از این نکته غفلت می‌شود که این ساختار زنانگی است که در فرایند مستمر تجدد، بخشی از تمدن را برمی‌سازد و تنها یکی از مولفه‌هایش «کنشگر زن» است. مورد چهارم در واقع بیشترین محل تحلیل درباره این مقوله است.

او در پایان مطالب خود را جمع بندی کرد و گفت: این موضوعاتی که مورد اشاره قرار گرفتند، مولفه‌هایی هستند که در بازخوانی و بازروایی حضور زنان در فرایند تجدد باید لحاظ شوند. تجدد یک فرایند مستمر است. ما سنت را پشت سر نمی‌گذاریم و وارد مدرنیته نمی‌شویم. مدام نوشدن خصلت بنیادی مدرنیته است و با پرداختن به دوقطبی زن سنتی- زن مدرن، نمی‌توان آن را ندیده گرفت.

درپایان این جلسه کارشناسان به پرسش و پاسخ با حاضرین جلسه درباره موضوع مورد بحث پرداختند.

هویت زن ایرانی1

 هویت زن ایرانی2

هویت زن ایرانی3

 

هویت زن ایرانی4

هویت زن ایرانی5

هویت زن ایرانی7