درباره همایش پایان نامه ای مطالعات اجتماعی دین و اسلام در ایران
محمدرضا کلاهی*
در ساختار رسمیِ نهاد علم، دوگانه «استاد - دانشجو» محوریتی تام دارد. این دوگانه دوقطبیِ فرستنده- گیرنده ای را می‌سازد که در آن بنا به تعریف طرفِ «استاد» تولید کننده و انتقال دهنده علم است و طرفِ «دانشجو» گیرنده و مصرف کننده آن. همه اجزاء نهاد علم از این دوقطبی سرایت پذیرفته است: استاد ایستاده پشت تابلو/ تریبون و دانشجو نشسته در زیر آن؛ استاد نویسنده کتاب‌ها، سخن‌ران همایش‌ها، طرفِ مصاحبه ها و گفت‌وگوها و دانشجو خواننده و شنونده همه اینها.
تنها جایی که دانشجو نویسنده است– در برگه امتحان یا گزارش پایان نامه– استاد تصحیح کننده یا راهنما است. استاد دهنده «نمره» است و دانشجو گیرنده آن.استاد اسمِ اولِ مقاله ها است و دانشجو نام دوم.
دانشجو بیش از آن که این دوگانه نشان می دهد در تولید علم دخالت دارد. بسیاری از تألیف ها و ترجمه ها با همکاری های با / بی نام و نشان دانشجویان نوشته می شوند. در بسیاری از کلاس های درسِ دوره های تحصیلات تکمیلی عملاً دانشجویان اداره کننده کلاس هستند. بسیاری از پروژه های تحقیقاتی کلاً یا جزئاً با همکاریِ یا توسطِ دانشجویان اجرا می شود.
اینها مثال هایی است از این که دانشجو به عنوان مصرف کننده علم در عین حال در تولید هم همکاری دارد. اما موضوع، فراتر از صِرفِ همکاری قابل طرح است. در این مثال ها نیز پیش فرض وجودِ تناظر میان دوگانه «استاد-دانشجو» با دوگانه «تولید- مصرف» هم چنان حاکمیت دارد. این پیش فرض محل مناقشه است. موقعیت تولید همزمان موقعیتِ مصرف نیز هست و برعکس. استاد و دانشجو هر دو هم زمان گوینده و مخاطب یک دیگرند.علم در گفتگوی میان استاد و دانشجو و سایر گویندگان و شنوندگان تولید می‌شود نه در تنهایی. با این‌حال ساختارهای موجودِ دانشگاهی امکان کافی برای شکل گرفتن چنین گفت و گویی فراهم نمی کنند. این کمبود به شدیدترین وجه در«وضعیت پایان نامه» خود را نشان می‌دهد.
«پایان نامه» عمل‌کرد کلِ نظام دانشگاهی را در خود فشرده می‌کند. اگر «آموزش» مهم ترین کارکرد نظام دانشگاهی باشد، «پایان نامه» اصلی ترین نتیجه این عمل کرد است. «پایان نامه» به عنوان حاصل دریافت و یادگیریِ دانشجو در پایانی ترین مراحل آموزش خود، مهم ترین اثرِ تولید شده توسط کلِ نظام دانشگاهی است؛ از این نظرمهم‌تر از «کتابی» است که استاد تألیف می‌کند.
دوگانه «کتاب– پایان‌نامه» امتداد همان دوگانه «استاد–دانشجو» است و همان سلسله مراتبِ منزلت بر آن مترتب است. «کتاب» در ویترین کتاب فروشی ها به نمایش در می‌آید؛ در مجلات معرفی می‌شود و موضوع نقد و بررسیِ جلساتِ عمومی قرار می‌گیرد اما پایان نامه در کتابخانه هاعملاً بایگانی می شود. پایان نامه جز تیم داوری و راهنمایی (و گاه جز خودِ نویسنده)، تقریباً خواننده دیگری نمی‌یابد. تنها جلسه ای که موضوع اش پایان‌نامه است «جلسه دفاع» است –مراسمی که در وضعیتِ فعلی، بیش از آن که موقعیتی باشد برای بحث درباره محتوای پایان نامه، مناسکِ گذاری است از دانشجویی به فارغ‌التحصیلی.
شاید ضعفِ پایان نامه ها عامل اصلی عرضه نشدن و خوانده نشدن دانسته شود. آزمون چنین ادعایی درباره نوشتاری که در دسترس نیست البته بسیار سخت است. اما درباره کتاب‌ها راحت تر می‌توان قضاوت کرد: آیا همه آن‌ها قوی اند؟ از این که بگذریم، مهم آن است که به رسمیت شناخته شدن ژانرِ(گونه) پایان‌نامه و «امکان حضور» آن در عرصه عمومی، خودبه خود به تقویتِ این گونه نوشتار خواهد انجامید. انزوا و پرده‌نشینی ای که این گونه به آن مبتلا است بر ضعفِ آن اثرگذار است. خوانده شدن ونقد شدن، برگزیده شدن یا نشدن، برتر یا فروتر شدن، ستایش یا نکوهش شدن، پایان نامه در وضعیتِ سکوتی واقع شده که از همه اینها بی نصیب است؛ در شرایط بی وزنی است. با هیچ چیز و هیچ کس نسبتی برقرار نمی‌کند. در خلأ نوشته می‌شود و در خلأ باقی می‌ماند. گویی اصلاً نوشته نمی‌شود. نوشتن پایان نامه همچون مراسم دفاع از آن بیش‌تر مناسکی است که باید طی شود تا مرحله ای در پژوهش علمی و تولید دانش یا حتی مرحله ای در آموزش و ارزیابی دانشجو. قرار دادن پایان‌نامه در این موقعیت خلأ و هم زمان انتظار قوت‌مندی از آن، یک تناقض است.
البته برخی از پایان نامه ها با تلاش بسیار ارتقاء مقام می‌یابند و به «موقعیت کتاب بودن» می‌رسند. این تلاش، همزمان کوششی است برای فرار از «موقعیت پایان نامه ای» از طریق تغییر ژانر؛ که البته به عرضه شدن برخی پایان نامه ها کمک می‌کند اما به بهبود موقعیت پایان نامه به عنوان یک ژانر نوشتار کمکی نمی‌کند.
«همایش پایان نامه ای» تلاشی است برای عرضه خود پایان نامه و برای به بازشناسیِ آن به عنوان گونه معتبری از نوشتار در فرایند تولید علم. در این همایش پایان نامه ها به اسم و عنوان «پایان نامه» حضور می‌یابند نه به عنوان «مقاله». این‌جا اولین موقعیتِ به رسمیت شناخته شدن گونه پایان نامه خارج از دوگانه «استاد-دانشجو» است و در عین حال، جایی است که در آن موقعیت‌های استادی و دانشجویی ترکیب می‌شود. کسانی که در این‌جا گفتاری ارائه می‌کنند، ممکن است همزمان در موقعیت استادی و دانشجویی قرار بگیرند. آن‌ها پایان نامه به عنوان محصولِ فعالیتِ دانشجویی خود را ارائه می‌دهند در حالی که اکنون فارغ التحصیل شده اند و ممکن است به شکل ها و شیوه هایی در موقعیتِ استادی قرار گرفته باشند. به عنوان اولین تجربه، گروه جامعه شناسی دین اقدام به برگزاری چنین همایشی کرده است به این امید که در سال‌های آینده، به همایشی فراگیر بین همه حوزه های جامعه شناسی تبدیل شود و در آینده ای دورتر عرصه های دیگری نیز علاوه بر همایش برای حضور و نقد پایان نامه فراهم شود.
در عنوان همایش، بر «اسلام» در کنار «دین» تأکید شده است. علی رغم تاریخ بلند مطالعاتِ اجتماعیِ اسلام در ایران خصوصاً در حوزه تاریخ تحلیلی و–در نیم قرن اخیر–حوزه علوم اجتماعی، هنوز «مطالعات اجتماعی اسلام» به عنوان یک رشته جداگانه، استقلال و رسمیت نیافته است. گرچه رشته کلیِ «جامعه شناسی دین» سال‌ها است وجود دارد، اما حوزه های خاص «اسلام» مانند «جامعه شناسی اسلام» یا «انسان شناسی اسلام» و زیرشاخه های آن از قبیل «جامعه شناسی روحانیت»، جامعه شناسی مذاهب اسلامی (مانند «جامعه شناسی تشیع» و «جامعه شناسی تسنن»)، به عنوان رشته هایی مستقل هنوز در دپارتمان های علوم اجتماعی شکل نگرفته اند.در غیاب چنین حوزه مستقلی، مطالعه و تدریس جامعه شناسیِ دین در دپارتمان های دانشگاهی ایران منحصر و محدود مانده است به مطالعه آن‌چه به عنوان «نظریه های جامعه شناسی/انسان شناسی دین» در این حوزه رواج دارد – از نظریه های فریزر و دورکیم و وبر گرفته تا آراء برگر و دیوی. همه این نظریه ها در حوزه مسیحیت توسعه یافته و مستقیم یا غیرمستقیم از آن متأثر است. جای اندیشه اجتماعی در نظریه های اندیشه مندان مسلمان که خصوصاً در دهه های اخیر در میان متفکران عرب رونق بسیاری داشته در درس و بحث‌های دانشگاهی در ایران خالی است. عنوان «مطالعات اجتماعی اسلام» برای این همایش دعوتی است به شکل دادن به چنین حوزه ای در علوم اجتماعی ایران؛ گرچه کلمه «دین» نیز در کنار کلمه اسلام آورده شده تا موضوع همایش منحصر به اسلام نماند و هر گونه مطالعات اجتماعی دین را دربر بگیرد.
عنوان همایش به جای «جامعه شناسی دین»، «مطالعات اجتماعی دین» انتخاب شده تا تأکید خاص بر جامعه شناسی، برخی از پژوهش‌ها را به تصور این که جامعه شناسانه نیستند از دور خارج نکند. به این ترتیب هرگونه مطالعات اجتماعیِ دین، اعم از مطالعات انسان شناسانه، مطالعات فرهنگی، مطالعات تاریخی و از این قبیل ذیل موضوع همایش قرار می‌گیرند و امکان شرکت دارند.
* مدیر گروه جامعه‌شناسی دین و دبیر علمی همایش مطالعات اجتماعی دین و اسلام در ایران
- توضیحات
- دسته: یادداشت روز
- آخرین به روز رسانی در 12 اسفند 1394