(به مناسبت برگزاری دومین همایش پژوهش اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران)
بهرنگ صدیقی*
جرم، آسیبهای اجتماعی، مشغلههای اقتصادی، دین، آموزش، امنیت، خشونت، تنشهای جهانی و مواردی از این دست بخش عمدهای از اخبار هر روزه رسانههای جور و واجور را به خود اختصاص میدهند. اخباری که بین مردم میچرخند و قضاوت میشوند. اما از سویی دیگر، اینها همه موضوعاتی است که جامعهشناسان همواره به آنها پرداختهاند. چه پژوهشهای مفصلی که در خصوص بخش بخش این حیطهها صورت ندادهاند. به همین علت هم انتظار میرود نکات سودمند بسیاری برای در میان گذاشتن با مردم (بخوانید غیرجامعهشناسان) داشته باشند. اما چه شده که چنین نیست؟ چه شده که جامعهشناسی ارتباط اش با مردم کاهش یافته است؟ چه شده که جامعهشناسی دامنه عملکردش محدود شده به آکادمی؟ چنین پرسش هایی گرچه هر یک میتواند محل تامل و مبنای کند و کاو باشند، دلالت بر وجود آسیبی جدی در سازمان جامعهشناسی نیز می کنند.جامعهشناسی مردم مدار با تشخیص همین آسیب است که وارد میدان جامعهشناسی شده است و درصدد یافتن راه حل برای آن برآمده است.
جامعهشناسی مردم مدار در صدد ترمیم رابطه جامعهشناسی با مردم است.جامعهشناسی مردم مدار پلی است برای برقراری این ارتباط. این پل محل رفت و آمد و ملاقات و گفتگوی جامعهشناسان و مردم است. جامعهشناسی مردم مدار برای ایفای چنین نقشی دو سودا در سر دارد: تولید مشارکتی دانشجامعهشناسی و عرضه محصولات جامعهشناسی به شیوهای همه فهم.
اما چگونه چنین اهدافی دست یاب می شوند؟ بی تردید تمرکز بر زبان و آموزش دو محور عمده برای تحقق هدف عرضۀ محصولات جامعهشناسی به شیوهای همه فهم است. انتقال یافتههای جامعهشناسی به غیرجامعهشناسان و به گروههای مردمی متفاوت نیاز به یافتن زبانی دارد که امروزه جامعهشناسی از آن بیبهره است. شکاف موجود میان زبان جامعهشناسی و زبان روزمره، که زبان مشترک میان گروههای متفاوت مردم است، از عوامل مخل در ارتباط میان جامعهشناسان و گروههای مردمی است. پرکردن این شکاف از جمله وظایفی است که جامعهشناسی مردم مدار دنبال میکند.
و البته آموزش جامعهشناسی هم در همین ارتباط است که اهمیت می یابد. مگر نه این که همیشه این شور و شوق بهبود زندگی اجتماعی بوده است که بیشتر افراد را به تحصیل در رشته جامعهشناسی کشانده است؟ حالا زمان آن رسیده که آکادمی جامعهشناسی از خود بپرسد با این شور و شوق چه کرده و میکند؟ مگر نه این که بخش عمدهای از آن خیل عظیم ورودیهای پرشور به افرادی خسته و ناامید و مغبون بدل میشوند؟جامعهشناسی مردم مدار فراخوانی است برای بازسازی شیوههای آموزش جامعهشناسی. اما این بازسازی مستلزم بسط مخاطبان جامعهشناسی نیز هست. جامعهشناسی مردم مدار نه فقط به دانشجویان جامعهشناسی که به دیگر گروههای مردمی نیز می اندیشد. اما در شرایطی که آکادمی جامعهشناسی در تربیت دانشجویان این رشته نیز مشکل دارد، پرداختن به دستور کار آموزش جامعهشناسی به دیگر گروههای جامعه نیاز به بازسازی در شیوه های آموزشی جامعهشناسی را جدی تر هم می سازد.
اما هر بازسازی در سازمان جامعه شناسی که جامعه شناسی مردم مدار پیش نهد مستلزم بازبینی در تقسیم کار موجود در میدان این رشته است؛ تقسیم کاری که برای سه گونه جامعه شناسی های حرفه ای و سیاستی و انتقادی مشروعیت قائل است. در مجموع به نظر می رسد دو راه پیش روی جامعهشناسی مردم مدار است: یا باید با حراست از نظام تقسیم کار موجود در صدد دست و پا کردن جایی در کنار این سه گونه جامعهشناسی برای خود برآید یا این که در چالش با این نظام تقسیم کار طرحی دیگر برای تولید دانش جامعهشناسی و سیاست گذاری و نقد اجتماعی پیش نهد. در هر صورت، جامعهشناسی مردم مدار تولید دانش جامعهشناسی را فرایندی مشارکتی و محصول گفتگوی جامعهشناسان و مردم در حوزه عمومی می داند، مدافع روش های مشارکتی در پژوهش است، به تاثیر غیرمستقیم جامعهشناسی در سیاست گذاری اجتماعی با وساطت گروههای ذینفع جامعه و خلاصه طی فرایندی از پایین به بالا تاکید دارد، و نقد اجتماعی را در هر شکل اش محصول فرایند بازاندیشی در نظام های گوناگون مناسبات اجتماعی می داند. بحث و بررسی در این خصوص می تواند بحثی زایا برای آسیبشناسی رشته جامعهشناسی و یافتن گریزگاه هایی برای خروج از وضعیت فعلی برای این رشته باشد.
گرچه، جامعهشناسی مردم مدار در این راه چندان به دنبال ابداع راه و مسیری تازه نیست. جامعهشناسی مردم مدار بیش از همه در پی بازخوانی تبار جامعهشناسی است تا با برجسته کردن آن چه در تاریخ جامعهشناسی در حاشیه مانده روایتی دیگر از آن به دست دهد. جامعهشناسی مردم مدار چتری می گسترد و هر آن چه در تاریخ جامعهشناسی مطابق با روایتش باشد را به زیر آن فرامی خواند. یافتن ردپای جامعهشناسی مردم مدار در پیشینه جامعهشناسی و واکاوی دستاوردهای آن در همین خصوص است که اهمیت می یابد.
خوشبختانه انجمن جامعهشناسی ایران نیز با تشخیص اهمیت جامعهشناسی مردم مدار ضمن تشکیل کارگروهی برای پیگیری اهداف این حوزه بخش ویژه ای را نیز در دومین همایش ملی پژوهش اجتماعی فرهنگی در جامعه ایران به این بحث اختصاص داده است. زیر محورهایی که در همایش فوق برای این بخش در نظر گرفته شده عبارت اند از:
شاید بتوانیم در این همایش در کنار یکدیگر راههای چارهای برای رشتهای بیابیم که باور داریم گسترهاش به گستردگی زندگی است. بی تردید مشارکت کسانی که دل در گرو بهبود چشم اندازهای آینده دارند، در این همایش راهگشا و امیدبخش خواهد بود.
* دبیر محور ویژهدومین همایش پژوهش اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران