همایش ارزیابی تأثیر اجتماعی:به جای گزارش کار[1]
پرویز اجلالی
وقتی سال گذشته در عصر یک روز پائیزی، فکر میکنم اواخر آذر ماه بود، رئیس هیأت مدیره وقت انجمن جامعهشناسی ایران از من خواست که به عنوان نماینده آن انجمن، مسئولیت علمی همایش ارزیابی تاثیر اجتماعی سیاستها، برنامهها و طرحها را که معاونت فرهنگی- اجتماعی شهرداری تهران قصد برگزاری آن را دارد، برعهده بگیرم. تصورم این بود که حاصل کار همایش کوچکی خواهد بود که گروهی از مهندسان مشاور و مدیران شهرداریها و تعداد محدودی از استادان دانشگاه که در این زمینه کار کردهاند و البته تعدادی از دانشجویان را به خود جلب خواهد کرد. زیرا ارزیابی تاثیر اجتماعی با این عنوان، پدیدهای تازه و تاا ندازه زیادی ناشناس بود و تصور نمیرفت شمار کسانی که با این پدیده آشنا بوده و توانایی نوشتن مقاله علمی یا گزارش کارشناسی در این زمینه را داشته باشند، چندان زیاد باشد. به نظر میرسید وظیفه سنگینی برعهده ماست؛ زیرا از سویی میخواستیم وارد حوزهای شویم که به میزان زیادی برای تحصیل کردگان ایرانی نامکشوف بود و از سوی دیگر، با تشویق شهرداری تهران، بسیاری از جوانان مشغول آزمودن بخت خود در انجام این نوع پژوهشها بودند. در حقیقت، کار ما این بود که کارزاری فکری راه بیاندازیم تا این مفهوم و روش برای علاقمندان آن، از استادان گرفته تا مدیران و کارشناسان، روشنتر شود و بینش لازم برای انجام هوشمندانه و خلاق این وظیفه فراهم آید.
بدین منظور، از تعداد محدودی از متخصصان این حوزه برای حضور در کمیته علمی همایش دعوت کردم. خود معاونت هم کسانی را معرفی کرد. با یک جمع شش نفره کار خود را شروع کردیم. پس از زمان اندکی، آنها که عشق کمتری داشتند، ما را ترک گفتند و در عوض کارشناسان دانشمند و متخصص دیگری جای آنها را گرفتند و در هر حال، تعداد اعضای کمیته علمی از یازده نفر بیشتر نشد. گروه کوچکی که از یک هسته اصلی شش نفره، متشکل از برخی یاران قدیم و جدید و پنج عضو دیگر پشتیبان تشکیل میشد. کار همایش بدون کوششهای بیوقفه و فداکارانه این عزیزان به هیچ جا نمیرسید و البته درکنار ایشان نمیتوانم از تلاشهای کمیته اجرایی یاد نکنم که همواره مددکار کمیته علمی بود.
از آغاز شروع کار برای طراحی همایش، چند نکته در ذهن من بود که پس از بحث و گفتوگو در کمیته علمی، به اصول پایه کار ما تبدیل شد. اولین اصل این بود که چون موضوع همایش کاربردی است، سخنرانان و مخاطبان ما نباید به دانشگاهیان محدود شود. حضور تکنوکراتها، چه به عنوان سخنران و عضو میزگرد و چه به عنوان مخاطب، برای موفقیت این همایش اجتناب ناپذیر بود. با همین استدلال، من از اول به سراغ مهندسان مشاور خبره و قدیمی رفتم و هیچگاه کمیته علمی ما از این مشاوران خالی نبود. برخی از اساتیدی هم که با ما کار میکردند، سابقه کار مشاورهای و یا برنامهریزی داشتند.
دومین اصل این بود که کار ارزیابی تأثیر اجتماعی در ایران نباید "طابق النعل بالنعل" و "دوبله به فارسی" این فعالیت در کشورهای دیگر باشد و ارزیابان ایرانی در عین حالی که میبایست از تجربیات همه جهان استفاده کنند، نباید دنبالهرو صرف یک سازمان و نهاد خاص باشند و نقش شعبه آن را ایفا کنند. پس در همایش کوشیدیم فضایی فراهم کنیم که متخصصان مختلفی که از زوایای گوناگون به عواقب مداخلات توسعهای علاقمندند، ترغیب به حضور در همایش شوند.
اصل سوم این بود که ما میبایست کار همایش را با سادهترین سازماندهی اداری و کمترین هزینه و با استفاده از شیوههای خلاق به انجام برسانیم. همه ما تجربیات بدی از اسراف و گل وگشادی تشکیلات و بزرگی بیش از حد و ناکارای سازمان کار داشتیم. پس تا حد امکان از تعداد جلسات و کارکنان کم کردیم. به میزان بسیار زیادی از ارتباطات راه دور بهره جستیم و واقعاً کار را به سادهترین و موثرترین شیوه پیش بردیم. البته این کار بدون از خودگذشتگی و کم توقعی همه دست اندرکاران همایش و بهویژه اساتید گرانقدر کمیته علمی ممکن نمیشد.
در آغاز، استقبال از همایش کم وکند بود. به طوری که ما به پیشبینی خود مبنی بر سمیناری کوچک و جمع وجور بیشتر معتقد شدیم؛ اما هر چه جلو آمدیم استقبال بیشتر شد. مرتب مقاله و تقاضای میزگرد میآمد و به قول شاعر، اندکاندک جمع مستان رسیدند و چنان شد که ما شرمنده دوستان شدیم و نتوانستیم بسیاری از مقالههای خوب را در برنامههای سخنرانی جای دهیم که البته همه آنها را در مجموعه مقالههایی که تصمیم داریم پس از همایش منتشر کنیم، جای خواهیم داد. برخی مقالهها هم به صورت پوستر به نمایش گذاشته شد.
حال که به کوششهای ده ماه گذشته باز مینگرم، میبینم که خوشبختانه تلاشهای ما به بار نشسته و این همایش که در آغاز تصور میشد گردهمایی کوچکی باشد، به همایشی بزرگ و در عین حال پربار تبدیل شد، با 115 سخنرانی در قالب 25 نشست که 11 نشستِ آن به صورت میزگرد و 14 نشست به شکل مجموعهای از سخنرانیها بود. یکی دیگر از ویژگیهای این همایش، حضور سه صاحبنظر ارزیابی تأثیر خارجی بود که یکی از آنها، رئیس سابق انجمن بینالمللی ارزیابی اجتماعی و یکی از پیشگامان ارزیابی اجتماعی و دیگری مسئول قسمت ارزیابی اجتماعی انجمن بینالمللی EIA علاوه بر محققان داخلی بود. افزون بر این، ما شش صاحبنظر ایرانی مقیم خارج از کشور را هم در همایش داشتیم که یکی از آنها مسئول ارزیابی اجتماعی اتحادیه اروپاست و بقیه نیز اساتید ایرانی مقیم خارج و یا دانشجویان دکترای ایرانی هستند که در همین حوزه به کار علمی مشغولند. و البته صاحبخانههای اصلی همایش، اساتید و متخصصان ایرانی داخل کشور نیز حضور بسیار خوبی داشتند و طیفی از جوانان مستعد و محققان استخوان خرد کرده و صاحب نام را تشکیل میدادند.
ویژگی دیگر این همایش، تنوع آن از مناظر گوناگون بود. مثلاً از لحاظ نوع طرحها و پروژهها، تنوع خوبی داشتیم. از صنایع نفت و گاز گرفته تا سدسازی و جادهسازی و طرحهای توسعه شهری و روستایی و زیست محیطی و اقتصادی و کالبدی و حمل و نقلی و فرهنگی. از لحاظ نوع نگاه نیز هم به مبانی نظریه ارزیابی توجه شده و هم به مدیریت و کاربست و تجربههای عملی آن. از لحاظ جغرافیایی نیز هم به جهان نگاه کردهایم، هم به ایران و هم تهران.
البته کار همایش با سخنرانی و میزگرد پایان نمیپذیرد. ما در کمیته علمی عزم جدی داریم که پس از همایش، با همکاری انجمن جامعهشناسی ایران، مجموعهای از بهترین مقالهها را اعم از آنکه به صورت سخنرانی عرضه شده باشند یا نه، در قالب یک مجموعه مقالات چاپ و منتشر کنیم و امید داریم که این مجموعه به عنوان یک مرجع علمی مفید و ماندگار برای فارسی زبانان علاقمند به موضوع نقد و ارزیابی مداخلات توسعهای باقی بماند و مورد استفاده قرار گیرد.
در خاتمه، جا دارد اشاره کنم که این تجربه نشان میدهد که اولاً اگر همایشها با همکاری انجمنهای علمی طراحی و اجرا شود، به نتیجه کار بهتر میتوان امیدوار بود و ثانیاً این همایش بدون همراهی و حمایت مسئولین معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران و بهویژه شورای سیاستگذاری همایش، امکانپذیر نمیبود. خوشبختانه در اکثر نزدیک به اتفاق موارد، میان شورای سیاستگذاری و کمیته علمی توافق کامل در اهداف و روشها برقرار بود. چون در جاهای دیگر از عزیزان همکار همایش در کمیته علمی، اجرایی و شورای سیاستگذاری نامبرده شده است، در اینجا نام نمیبرم و یک بار دیگر، از همه عزیزان تشکر میکنم و امیدوارم این همایش بتواند در تعمیق دانش و تجربه در زمینه ارزیابی اجتماعی سیاستها، طرحها و پروژهها، در کشور ما نقش مفیدی داشته باشد. به امید بخشیدن نواقص و کاستیها که از قدیم گفتهاند که بخشش از بزرگان است و گل بی عیب خداست.
[1] این همایش روزهای 28 و 29 مهرماه 1389 در محل همایشهای بینالمللی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد و دبیر علمی همایش آقای دکتر اجلالی مدیر گروه جامعهشناسی شهر انجمن جامعهشناسی ایران بود.