سیدحسین سراج‌زاده[*]

انجمن جامعه‌شناسی ایران در تدارک برگزاری «همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر» در روزهای هفتم و هشتم خرداد ماه سال ۱۳۹۰ است. این همایش با همکاری و حمایت شماری از نهادهای پژوهشی داخلی و نیز با همکاری انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی و بنیاد علم و فرهنگ استانبول‌ ترکیه برگزار خواهد شد. به همین دلیل در این یادداشت به چند نکته درباره این همایش اشاره می‌شود.

موقعیت مسأله‌ای (Problematic) علوم اجتماعی و مباحث جدی و مجادله آمیز در خصوص چیستی و چگونگی این علوم موجب شده است تا دست اندکاران این رشته‌ها بیش از اهالی سایر رشته‌ها به موضوع علم خود بیاندیشند و درباره آن بحث و گفت‌وگو کنند. در نتیجه، حجم زیادی از تأملات نظری، گفت‌وگو‌ها و آثار صاحب‌نظران این رشته‌ها در جهان و ایران به مباحث فلسفه علوم اجتماعی و روش‌شناسی اختصاص یافته است. انجمن جامعه‌شناسی ایران هم در طی سال‌های گذشته چندین همایش درباره علوم اجتماعی برگزار کرده که فرصتی بوده است برای بحث و گفت‌وگوهای انتقادی درباره علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی و همگی با مشارکت و استقبال قابل توجهی روبرو شده و تألیفات و آثاری داشته‌اند[1].

همایش پیش رو تفاوت مهمی با همایش‌های پیشین دارد. این همایش در پهنه‌ای فرا‌تر از پهنه ملی، یعنی در سطح منطقه‌ای به بررسی مسائل علوم اجتماعی می‌پردازد و با مشارکت برخی از صاحبنظران علوم اجتماعی ایران و سایر کشورهای خاورمیانه برگزار می‌شود. درنتیجه، فرصتی است تا اهالی علوم اجتماعی ایران مسائل رشته علمی خود را در یک زمینه گسترده‌تر منطقه‌ای و به صورت مقایسه‌ای، بررسی، نقد و ارزیابی کنند. واقعیت این است که جامعه‌شناسی ایران، از نظر ارتباطات بین‌المللی و به خصوص منطقه‌ای، خصلت منزوی و محلی پیدا کرده است و از تفکر و دانش اجتماعی، تجربه‌ها و دستاورد‌ها، مسائل و چالش‌ها، و آثار صاحبنظران اجتماعی محیط و منطقه پیرامون خود بی‌اطلاع است. متقابلاً، محافل علمی و دانشگاهی در کشورهای منطقه هم ارتباط و آشنایی محدودی با علوم اجتماعی و متفکران اجتماعی ایران دارند. این در حالی است که معمولاً جوامع همسایه دارای زمینه‌های مشترک تاریخی و فرهنگی هستند و مسائل اجتماعی و فرهنگی مشابهی دارند. بنابراین، گفت‌وگو‌ها، تعاملات و همکاری‌های منطقه‌ای می‌توانند زمینه‌ساز غنای دانش و اندیشه اجتماعی تولید شده در یک کشور باشند و به تولید نظریه‌های اجتماعی برای فهم بهتر مسائل اجتماعی مشترک کمک کند.

علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، به عنوان یک رشته دانشگاهی، در عین جهانی بودن و التزام به اصول و قواعد عام روش‌شناسی علمی، خصلت بومی و فرهنگی هم دارند و در تعامل با ظرفیت‌های فکری و سنت‌های فرهنگی جوامع صورت بندی می‌شوند. خاورمیانه مهد تمدن‌های کهن و دارای سنت‌های عمیق دینی و فرهنگی است. در نتیجه، در مواجهه با دستاوردهای اندیشه‌ای تمدن جدید، از جمله دانش جدید، محتواهای این فرهنگ‌ها به صورت فعال و تأثیرگذاری وارد صحنه شده‌اند. در این راستا، نقش فرهنگ و تمدن اسلامی به عنوان وجه مشترک این جوامع، در صورت‌بندی علوم اجتماعی این جوامع بسیار قابل توجه است، به گونه‌ای که متفکران اجتماعی در این جوامع یا به عنوان متفکران اجتماعی مسلمان، با بهره‌گیری از مایه‌های فرهنگ و بینش دینی، وارد کنش متقابل و گفت‌وگوی انتقادی با دستاوردهای اندیشه‌ای دوران مدرن شده‌اند و یا با پرسش‌ها و چالش‌های جدی از ناحیه فرهنگ و اندیشه دینی مستقر روبرو بوده و برای ایفای نقش موثر ناگزیر به پاسخگویی اقناعی بوده‌اند. در چنین زمینه مشترکی، ارتباطات علمی و اندیشه‌ای متفکران اجتماعی و جامعه‌شناسان جوامع خاورمیانه و آگاهی از آثار و آراء متفکران اجتماعی مسلمان در هر کشور برای توسعه علوم اجتماعی در سطح ملی و منطقه‌ای سودمند است.

از طرف دیگر، نظریه و دانش اجتماعی معمولاً معطوف به معضلات و مسائل اجتماعی شکل می‌گیرد و توسعه می‌یابد. بنابراین کشورهای همسایه و مستقر در یک حوزه تمدنی و فرهنگی که دارای تجربه‌های تاریخی مشابه و‌ گاه مشترکی هستند، با مسائل اجتماعی نسبتاً مشابهی دست به گریبان‌اند. در نتیجه، دانشمندان و پژوهشگران اجتماعی این کشور‌ها، از حیث نظریه‌های اجتماعی تبیین کننده مسائل و مشکلات اجتماعی و مطالعات تجربی مربوط به آنها و نیز از نظر موانع و محدودیت‌هایی که در فرایند پژوهش اجتماعی با آن مواجه هستند، سخن‌ها و تجربه‌های فراوانی دارند که می‌توانند به اشتراک بگذارند و از یکدیگر بیاموزند.

فکر ارتباطات و همکاری‌های منطقه‌ای علوم اجتماعی، فکر نسبتاً سابقه‌داری است. این ایده در کشورهای غیرغربی ‌گاه در راستای ایده بومی شدن و کاربردی شدن بیشتر علوم اجتماعی و نیز برای مقابله با نقش هژمونیک جهان غرب در علوم اجتماعی مطرح شده است. تشکیل انجمن شوراهای تحقیقات علوم اجتماعی آسیا و اقیانوسیه (ازرک)[2] در سال ۱۹۷۷ و نیز انجمن جامعه‌شناسی آمریکای لاتین[3] و سایر نهادهای مشابه، که این یادداشت مجال معرفی آن‌ها را ندارد، در این راستا بوده‌ است. همچتین با اثرگذاری دیدگاه‌های چپ و انتقادی در انجمن‌های علمی بین‌المللی و حضور بیشتر نمایندگان کشورهای غیراروپایی در این سازمان‌ها، موضوع شنیده شدن صدای کشورهای جنوب در علوم اجتماعی جهانی و پرهیز از هژمونی علم غربی یکی از موضوعات مطرح در همایش‌های بین‌المللی جامعه‌شناسی است؛ به گونه‌ای که انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی در سال ۲۰۰۹ کنفرانسی با مضمون چاره‌اندیشی برای مبارزه با هژمونی جامعه‌شناسی کشورهای غربی (شمال) در تایوان برگزار کرد. (نگاه کنید به http: //www. isa. org. ir/node/1892 ) و موضوع کنفرانس چهار سالانه آن در سال ۲۰۱۴ در ژاپن «مواجهه با جهانی نابرابر: چالش‌های جامعه‌شناسی جهانی»[4] است. و یا چهلمین کنگره جهانی انستیتوی بین‌المللی جامعه‌شناسی در سال ۲۰۱۱ در هند، با عنوان «بعد از هژمونی غربی: علم اجتماعی و حوزه‌های عمومی آن» برگزار خواهد شد[5].

با توجه به موارد مطرح شده در فوق، برگزاری کنفرانس منطقه‌ای «تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر» می‌تواند نقطه آغازی باشد برای آشنایی جامعه‌شناسان و متفکران اجتماعی منطقه با یکدیگر، شکل‌گیری و گسترش ارتباطات علمی منطقه‌ای، و بهره‌گیری از زمینه‌های مشترک فکری و فرهنگی و دینی برای توسعه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی و حرکت اجماعی علمی به سوی انطباق علوم اجتماعی با شرایط و مسائل بومی و فرهنگی. امید است با مشارکت موثر متفکران اجتماعی و جامعه‌شناسان و پژوهشگران اجتماعی و با همکاری و حمایت نهادهای علمی و پژوهشی این همایش هر چه غنی‌تر و پربار‌تر برگزار شود.

[1] انجمن در سال‌های گذشته علاوه بر همایش‌هایی که درباره مسائل اجتماعی ایران برگزار کرده، پنج همایش بزرگ درباره علوم اجتماعی برگزار کرده است: همایش طرح مسائل علوم اجتماعی ایران (1385)، همایش علم بومی علم جهانی (1386)، همایش کنکاش‌های نظری و مفهومی درباره جامعه ایران (1387)، همایش علوم اجتماعی در ایران: دستاوردها و چالش‌ها (1389) و همایش ملی پژوهش اجتماعی و فرهنگی (1389).

[2]Asian Association of Social Sciences Research Council
(AASSREC)

[3]Asociación Latinoamericana de Sociología

[4]Facing an Unequal World: Challenges for a Global Sociology (http://www.isa-sociology.org/congress2014)

[5]After Western Hegemony: Social Science and its Publicshttp://www.scasss.uu.se/iis/iis2012/about2012.html

[*] دبیر همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم و رئیس سابق انجمن جامعه‌شناسی ایران

اخبار مرتبط با این یادداشت:

همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر

 

• < قبلی
• بعدی >