شهرام اقبال زاده*

علی اشرف درویشیاندرگذشت علی اشرف درویشیان، جامعه ادبی و داستان نویسان و منتقدان ادبی، نهادهای مدنی و فرهنگی و شبکه مجازی و فضای رسانه ای را در سطحی گسترده درگیر و متاٌثر کرد. ضمن ابراز تأسف از ضایعه درگذشت این نویسنده پیشکسوت و نامی و عرض تسلیت به خانواده، دوستان و اهالی قلم و فکر و فرهنگ، و اعضای انجمن جامعه شناسی ايران این یادداشت به جنبه های با اهمیت آثار او برای جامعه شناسی ایران می پردازد.

واکنش گسترده و دور از انتظار به درگذشت شادروان درویشیان، ناشی از شخصیت چند وجهی و پیشینه اجتماعی خاص اوست. به علل و دلایل مختلف تاریخی و اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران، نقش و جایگاه درویشیان به مراتب فراتر از کارویژه ادبی  آثار اوست. برخی مولفه های جامعه شناختی مربوط به شخصیت و آثار او که زمینه ساز این واکنش گسترده شده اند عبارتند از:

1- نوع روایت داستان های اجتماعی و نگاه انتقادی و اعتراضی او به شکاف طبقاتی و بی عدالتی و دفاع پیگیر و صمیمانه اش از فرودستان و به حاشیه رانده شدگان، سبب برانگیختن همدلی اقشار فرودست و طرد شدگان و ستمدیدگان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سرکوب شدگان سیاسی می شد.

2-توجه خاص او به کودکان و نوجوانان و درونمایه ی همدلانه با کودکان محروم و توجه به بی عدالتی آموزشی، تبعیض فرهنگی و جنسیتی؛ و گفتمان عاطفی و جانبدارانه نسبت به کودکان، نه تنها باعث جلب و جذب کودکان می­ شد،  بلکه نظر والدین آن ها در لایه های میانی و پایینی اجتماع را هم جلب می کرد؛  و حتی حس شفقت و همراهی دانشجويان و فعالان حقوق کودک را هم برمی انگیخت.

3- در شرایط ضعف مفرط جامعه مدنی و نبود نهادهای صنفی و سیاسی، آثار وی بر بستر این خلا ملموس، نه فقط کارکرد ادبی و فرهنگی،  که نقشی اجتماعی - سیاسی هم می یابند.

4- نوع نگاه احترام آمیز او نسبت به زنان و دختران و روایت زن مدار متعادل او، در شرایط ضعف جنبش زنان،  یا درگیر بودن برخی گرایش‌های آن با مسائل جنبی -و گاه لوکس و فانتزی نسبت به معضلات عمده-  بسیاری از خوانندگان زن و فعالان حقوق زنان را مستقیم و غیرمستقیم به آثار وی جلب می کرد.

5- فضای بسته و محدودیت های سیاسی و فرهنگی و خلاء ناشی از ضعف تحزب و نبود سازمان های سیاسی باسابقه و مردمی، به آثار او نقش سیاسی برجسته و تاثیرگذاری می داد. 

با توجه به این جنبه های اجتماعی و جامعه شناختی آثار علی اشرف درویشیان، آثار او برای حوزه های تخصصی جامعه شناسی ایران، از جمله جامعه شناسی هنر و ادبیات،  زنان، کودکی، سیاسی و ...، الهام بخش است و آنها می توانند میراث ادبی و فکری او را از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار دهند و به صورت میان رشته ای به واکاوی و بررسی انتقادی آنها بپردازند.

 

* نویسنده، مترجم و منتقد ادبیات کودکان و نوجوانان، و عضو شورای مدیریت گروه های تخصصی جامعه شناسی هنر و جامعه شناسی کودکی