سیدحسین سراج­‌زاده (دانشیار جامعه­‌شناسی دانشگاه خوارزمی و رئیس انجمن جامعه­‌شناسی ایران)

سال‌هاست که نیمه پایانی فصل بهار برای جامعه‌شناسان و کنشگران علوم اجتماعی ایران روزهایی پر جنب و جوش­‌تر است. مجمع عمومی انجمن جامعه‌شناسی ایران سالهاست به‌طور منظم در اواخر اردیبهشت یا خرداد برگزار می‌شود و معمولاً با همایشی دربارۀ یکی از مسائل اجتماعی ایران و یا موضوعات مهم مرتبط با جامعۀ ایران همراه است. این روزها، همچنین اعضای انجمن با شرکت در انتخابات گروهای علمی چشم­ انداز فعالیّت علمی گروه‌­ها را برای یک دوره سه ساله ترسیم می­‌کنند. این رویداد فرصتی فراهم می‌کند تا اندیشمندان و کنشگران این عرصه، از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلف و از حوزۀ عمومی سراسر کشور، در یک اجتماع علمی و حرفه‌­ای گردهم آیند، دربارۀ دغدغه‌ها و مسائل مشترک­شان هم‌اندیشی و گفت‌وگو کنند، با دوستان، همکاران و هم‌کلاسی‌های از هم جدا افتاده تجدید دیدار کنند و با همکاری، همدلی و امیدواری، آیندۀ اجتماع علمی خود را که بخشی از هویت علمی و حرفه‌ای‌شان است، رقم زنند و بر توان و پویایی آن بیافزایند.

با وجود محدودیّت­‌ها و مضایق ناشی از برخی سیاست­‌ها نسبت به جامعه‌­شناسی و علوم اجتماعی در ایران، این علوم طی سال‌های گذشته، از حیث کمّی و کیفی رُشدی قابل ملاحظه داشته‌اند. دربارۀ رشد کمّی، ارائه همین شاهد کفایت می‌کند که امروز در اکثر و بل­که تمامی دانشگاه‌های جامع کشور، در تهران و دیگر شهرها، رشته‌های علوم اجتماعی در مقاطع مختلف دایرند و سالانه چند هزار دانشجو و دانش‌آموخته به تعّلم مشغول و رهسپار حضور در جامعه هستند. دربارۀ رشد کیفی، نارسایی‌ها و کاستی‌های وجود دارد که درباره آنها گفت‌گو می­‌شود و لازم است برای کاهش آنها چاره جویی­‌شود. با وجود این، به گمان من، علوم اجتماعی ایران از نظر کیفی هم رشد قابل توجهی­ داشته­‌اند که موارد زیر را می‌توان نشانه‌هایی از آن به حساب آورد:

• افزایش انتشار کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای جدّی در علوم اجتماعی،
• توسعۀ تحصیلات تکمیلی (مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا) که منجر به افزایش فعالیّت‌های پژوهشی در این رشته‌ها شده است.
• تمایزیافتگی [1] رشته‌ای علوم اجتماعی در دانشگاه‌ها و دایرشدن رشته‌های جمعیت‌شناسی، انسان‌شناسی، مطالعات فرهنگی، مطالعات زنان، ارتباطات، مددکاری اجتماعی، سیاستگذاری اجتماعی و فرهنگی و ... در مقاطع مختلف،
• تنوّع و تمایزیافتگی انجمن‌های علمی علوم اجتماعی، به طوری که علاوه بر انجمن جامعه‌شناسی ایران، انجمنهای انسان‌شناسی، جمعیت‌شناسی، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، علوم سیاسی و ... نیز تأسیس شده و به فعالیت مشغول­‌اند.
• ظاهر شدن تمایزیافتگی­‌های رویکردی و روش‌شناسانه و شکل‌گیری بحث و گفت‌وگوهای انتقادی میان نحله­‌های گوناگون که از جدّی‌ترین آنها، گفت‌وگوهای انتقادی میان انواع جامعه‌شناسی­‌ها (آکادمیک، انتقادی، سیاستگذار و مردم­مدار و یا تفسیری و تبیینی، کمّی وکیفی، و ... ) است.
• ورود بیش از پیش جامعه‌شناسان و اندیشمندان علوم اجتماعی با رویکردهای بُنیادی، سیاست­گذارنه یا مردم­‌مدارانه به مباحث مهم و اساسی جامعۀ ایران و بحث و گفت‌وگو و چاره‌اندیشی دربارۀ این مسائل و موضوعات، با وجود موانع و محدودیت‌های درونی و بیرونی، و نیز عمومیّت یافتن این دیدگاه که مسائل و بُحران­‌های کشور بدون توجه به بُنیادها و جنبه­‌های اجتماعی و فرهنگیِ امور و استفاده از رویکردهای جامعه‌­شناختی ناممکن است،
• ورود جدّی جامعه‌­شناسان به مرحلۀ «خود اندیشی» و نقد و ارزیابیِ معرفت، عملکرد، قابلیّت‌ها و نارسایی‌های رشته‌ها و رویکردهای خود و همچنین توانمندی­‌ها و کاستی­‌های انجمن‌های علمی در پاسخ دادن به نیازهای جامعۀ ایران.

این رشد کمّی و کیفی علوم اجتماعی ایران پاسخی بوده است به ضرورت‌ها و نیازهای جامعۀ در حال تحوّل ایران و در حالی رخ داده است که گفتمان سیاسی و فرهنگی غالب نه تنها نقش تسهیل‌کننده نداشته، بل­که محدودیّت‌آفرین هم بوده است. در این رشد کمّی و کیفی، تک‌تک دانش‌آموختگان و کنشگران علوم اجتماعی و به‌­خصوص استادان و پیش‌کسوتانی که در عرصه‌های مختلف، در محیط‌های آکادمیک و یا خارج از آن، به جهد و کوشش علمی پرداخته‌اند، سهم و نقش داشته‌اند و البته اجتماع علمی- حرفه‌­ای آنها هم بازیگری مهم بوده­ است.

انجمن‌های علمی، به­‌عنوان سازمانهای مردم نهاد، تا حدی از محدودیّت‌ها و کنترل­‌های بوروکراتیک دانشگاه‌­ها آزادتر هستند و با علاقه و انگیزه‌های علمی و حرفه‌ای و با تلاش داوطلبانه اعضای خود، نقشی مهم در رشد کیفی دانش و استواری جایگاه آن دارند. انجمن جامعه‌شناسی ایران، به‌­عنوان یکی از باسابقه‌ترین، فراگیرترین، و گسترده‌ترین انجمن علمی در رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی کشور، اکنون وارد دهۀ چهارم فعالیّت خود شده است. بنیان درست و استواری که پیش‌کسوتان و بنیان‌گذاران آن نهادند، و با اهتمام و همدلی همۀ اعضاء و همکاران، تا کنون توانسته نقشی موثر در رشد و رونق اجتماع علمی جامعه‌شناسان ایفا کند. انجمن افتخار داشته است که برای سالیان متوالی از نظر میزان فعالیت‌های علمی در بین انجمن‌های علمی علوم انسانی و اجتماعی، به عنوان انجمن برتر شناخته شود [2]. به علاوه، انجمن در حوزۀ عمومی و جامعۀ مدنی هم مورد استقبال بوده و همکاری‌­های علمی و اجتماعی‌اش با نهادهای مدنی و سایر انجمن‌­های اجتماعی رو به افزایش بوده‌­است. به نظر می‌رسد چند ویژگی در کسب این موقعّیت و موفقیّت­‌ها نقش داشته‌اند:

• دموکراتیک بودن؛ انتخابات انجمن بر طبق اساسنامه به‌­صورت منظّم برگزار شده و همۀ کنشگران علوم اجتماعی واجد شرط عضویّت پیوسته، از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن برخوردار بوده‌اند.
• پرهیز از تمرکزگرایی؛ همه علاقه­‌مندان و داوطلبان می‌توانند در قالب گروه‌های علمی مورد علاقۀ خود، به فعالیّت بپردازند و این گروه‌ها، در چارچوب اساسنامۀ انجمن، به‌­صورت مستقل برای فعالیّت‌های سالانه خود برنامه‌ریزی می‌کنند [3].
• گستردگی منطقه‌ای؛ فعالیّت‌ها و عضویّت‌های انجمن محدود به تهران نیست و ایجاد دفاتر شهرستانی باعث شده تا همکاران ما در نقاط مختلف کشور از اجتماع علمی محلی خود بهره­مند و با اجتماع علمی ملی خود در ارتباط باشند.
• اعتدال و میانه‌روی؛ هیأت‌های مدیرۀ انجمن در مسائل و موضوعات مناقشه‌­برانگیز، چه در درون اجتماع علمی و چه در ارتباط با محیط سیاسی اجتماعی بیرونی؛ همواره خط مشی متعادلی را دنبال کرده‌اند که بازنمای گرایش میانه و غالب در بین کنشگران علوم اجتماعی بوده و با پرهیز از افراط و تفریط، اجماع اعضاء و کنشگران علوم اجتماعی را بازتاب داده و انجمن را از مسائل حاشیه‌ای و اختلافات شقاق‌آفرین دور نگاه داشته است.
• گشودگی وفراگیری؛ همه دانش­‌آموختگان جامعه‌­شناسی می­‌توانند عضو انجمن باشند و در گروه‌­ها و دفاتر به فعالیّت داوطلبانه بپردازند؛ در انتخابات به‌­عنوان رای­‌دهنده و کاندیدا مشارکت کنند و هیچ عامل محدودکننده­‌ای برای عضویّت افراد نیست. در همین راستا فضای انجمن جامعه‌شناسی ایران برای گفت‌وگوهای علمی به روی همه دانشگاه‌ها، گرایش‌ها، دیدگاه‌­ها، رویکردها و نسل‌های جامعه‌شناسی ایران گشوده بوده است و در برخی شرایط، هم گوشی شنوا برای شنیده شدن و هم فضایی صمیمی برای بیان شدنِ صدای محذوفان و به حاشیه‌­رانده شدگان بوده‌­است. سبک و شیوۀ حضور در فضاهای رسمی، نوع مباحث و ترکیب شرکت­ کنندگان در نشست‌ها و اجتماعات عمومی و گروه‌های تخصّصی مؤیّد این ادعاست که طیفی وسیع از سطوح گوناگون همواره هم در شمار گویندگان و هم در شمار مخاطبان این انجمن بوده­‌اند. در عین حال، به این واقعیّت هم باید توجه داشت که در همۀ جوامع از جمله ایران، به دلایل مختلف، هیچ‌گاه همه افرادی که بالقوّه می‌­توانند در یک سازمان مردم­‌نهاد عضو و فعّال باشند، به دلایل مختلف در کارهای داوطلبانۀ انجمنی وارد نمی‌شوند.
• پیوستگی روابط اجتماع علمی و رویدادها؛ انجمن دارای نشست‌های منظّم و مداوم بوده­‌است. مجلّه‌ها و خبرنامه‌های الکترونیک خود را به­‌صورت پیاپی منتشر می‌کند و به رؤیت و نظر اعضاء می‌رساند و از طریق سایت و پست الکترونیک فضای مجازی، به اطلاع‌رسانی منظّم هفتگی می­‌پردازد. همچنین همایش­‌های اَدواری انجمن، به صورت منظم برگزار شده و فضایی برای تضارب آراء و گفت­‌وگوها و ارتباطات علمی بوده‌­اند [4].

انجمن‌های علمی هم بازنمای شرایط و ویژگی‌های رشته علمی مربوطه‌اند و هم عملکردشان بر آن رشته‌ها تأثیر می‌گذارد. اگر انجمن جامعه‌شناسی ایران، یکی از موفّق‌ترین، پُرکارترین و استوارترین انجمن‌های علمی بوده است، این نشانه توانمندی­‌ها و ظرفیّت­‌های کنشگران علوم اجتماعی است و در این توفیقات انجمن، تک‌تک کنشگران علوم اجتماعی سهم و نقش داشته و باز هم می‌­توانند موثر باشند.

هم اکنون نشست اعضای گروه­های علمی انجمن برای انتخابات گروه‌­ها از 24 اردیبهشت تا 9 خرداد 1401 برنامه‌­ریزی شده است. همچنین مجمع عمومی انجمن جامعه‌شناسی ایران برای انتخاب اعضای هیأت مدیره دوره یازدهم طیّ روزهای 24 تا 26 خردداد هم‌زمان با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران، با موضوع دگرگونی‌ها و پایداری‌های جامعۀ ایران: اُمیدها و بیم‌ها، برگزار می­‌شود. این رویداد فرصتی است مغتَنم تا بار دیگر اندیشمندان، کنشگران و علاقمندان علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی گرد هم آیند، دربارۀ مسائل علوم اجتماعی و جامعۀ ایران هم‌اندیشی و چاره‌جویی کنند، روابط اجتماع علمی خود را گسترش دهند و با مشارکت مؤثر، در انتخابات گروه‌­ها و هیأت مدیره انجمن، بر رونق، توانمندی، شکوفایی و پویایی اجتماع علمی خویش بیافزایند.

بنا بر همین شِمّه‌­ای که از تاریخ و ماهیّت انجمن گفته شد، مُشارکت و حضورِ اعضاء و کُنشگران انجمن، همیشه معنی­‌دار و عملاً مؤثّر بوده و هست. در این روزها که خوشبختانه پاندمی کووید مهارشده و فروکش کرده است، و جامعۀ ایران دوران دشوار و پرالتهابی را هم پشت سر می­‌گذارد؛ در واپسین روزهای خردادماه، چشم به راه کنشگری علمی و انجمنی و مشارکت و حضور یکایک کنشگران و علاقه­‌مندان به علوم اجتماعی و جامعه‌­شناسی ایران در اجتماع علمی خود هستیم.

---

پی‌نوشت:

[1] اصولاً تمایزیافتگی/ تمایزیابی (Differentiation) در جوامع و مجموعه­‌های انسانی و اجتماعی یکی از نشانه­‌های توسعه­‌یافتگی است.

[2]انجمن از دهه 80 تا کنون، همواره انجمن برتر علوم انسانی بوده است (اینجا را کلیک کنید).

[3]برای دیدن فهرست گروه­‌های انجمن را اینجا ببینید.

[4] انجمن همایش­‌های زیر را به صورت منظم برگزار می­‌کند: آسیب­ها و مسائل اجتماعی ایران، پژوهش اجتماعی و فرهنگی در جامعۀ ایران، کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعه ایران، روز ملّی علوم اجتماعی ایران، خوانش انتقادی جامعه‌شناسان کلاسیک و مسائل جامعه ایران، جامعه شناسان ایرانی و جامعه ایرانی؛ برای اطلاع بیشتر اینجا را کلیک کنید.