(دکترای انسان‌شناسی و استاد بازنشسته دانشگاه شیراز)
هم‌راستای پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
1. مهم‌ترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟
مهم‌ترین ویژگی جامعه معاصر ایران آن است که جامعه‌ای است در حال گذار از سنتی به صنعتی. چنین وضعی ناشی از اقتباس گسترده از دستاوردهای علمی ـ فنی از تمدن غرب است که از یک قرن پیش شروع شده و هنوز ادامه دارد. این رویداد باعث دگرگونی بی‌سابقه‌ای در جنبه‌های مختلف جامعۀ سنتی ایران شده است؛ از جمله: وابستگی به نفت، ایجاد نظام بانکی نوین، تنوع در شیوۀ معیشت و ایجاد مشاغل گوناگون، تخصصی شدن امور و گسترش سوادآموزی نوین به منظور آموزش این تخصص‌ها، تغییرات در قشربندی اجتماعی، بهبود وضع زنان، گسترش شهرنشینی و تقریباً نابودی زندگی کوچ‌نشینی.
2. مهم‌ترین تغییرات اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
اقتباس از دستاوردهای تمدن غرب و اجرای برنامه‌های نوسازی باعث تغییرات گسترده‌ای در جامعه ایران شده است. یکی از پیامدهای چنین تحولاتی دگرگونی در جامعۀ سه قطبی ایران است. جامعي سنتی ایران تا پیش از تحولات اخیر از سه قطب یعنی روستاییان، کوچ‌نشینان(عشایر) و شهرنشینان تشکیل شده بود. در این میان روستاییان اکثر جمعیت را تشکیل می‌دادند و بعد از آن‌ها کوچ‌نشینان و سپس شهرنشینان با کمترین جمعیت در رده آخر قرار داشتند. اما اکنون شهرنشینان حدود 74 درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. در حالی که روستاییان حدود 9/25 درصد و کوچ‌نشینان حدود 1/0 درصد از کل جمعیت ایران را به خود اختصاص داده‌اند(سرشماری 1395).
یکی دیگر از پیامدهای این تحولات تغییر در شیوۀ معیشت بسیاری از خانوارهاست که به مشاغل نوین پرداخته‌اند. از دیگر پیامدهای این تغییرات کاهش قدرت سیاسی ـ نظامی کوچ‌نشینان است. در گذشته کوچ‌نشینان به خاطر شیوۀ زندگی که مستلزم جا به جایی مداوم از یک دیار به دیاری دیگر به منظور بهره‌گیری از مراتع طبیعی، زندگی چادرنشینی و در نتیجه فقدان دژ و استحکامات و بالاخره فقدان امنیت بود، برای تأمین امنیت و جلوگیری از تهاجم متجاوزان، مهارت‌های لازم در اسب‌سواری، تیراندازی و فنون نظامی را فراگیرند. در نتیجه، آن‌ها همواره در طول تاریخ ایران از قدرت نظامی ـ سیاسی ویژه‌ای برخوردار بودند. چنان که بیش‌تر سلسله‌هایی که در ایران حکمرانی کرده‌اند یا از کوچ‌نشینان بودند و یا از حمایت آن‌ها به قدرت رسیدند. اما اکنون زندگی کوچ‌نشینی در حال نابودی است و کوچ‌نشینان فاقد توان نظامی ـ سیاسی هستند.
به طور کلی اقتباس از تمدن غرب و اقداماتی که برای نوسازی جامعه صورت گرفته منجر به تغییرات مهم و گوناگونی در زمینه‌های مختلف اجتماعی گردیده است، از جمله: انقلاب مشروطیت، و سپس تأسیس ارتش و دولت مقتدر در زمان بنیان‌گذاری سلسله پهلوی که زمینه نوسازی جامعه فراهم شد. در نتیجه تغییرات مهمی صورت گرفت که در این جا به آن‌ها اشاره می‌شود: تأمین امنیت و از بین بردن هرج و مرج، استقرار نهادهای دولتی و نظامی در سراسر کشور، گسترش سوادآموزی نوین و تأسیس دبستان‌ها، دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها، بانکداری نوین، گسترش شهرنشینی و ایجاد مشاغل نوین، راه‌سازی و تأسیس راه‌آهن و تأسیس کارخانه‌ها. این اقدامات باعث تغییرات در ساختار قشربندی جامعه سنتی گردید. زیرا بر خلاف گذشته که بسیاری از پایگاه‌های اجتماعی ارثی بود و تحرک اجتماعی اندک، افراد طبقات مختلف می‌توانستند از طریق تحصیلات نوین، آموزش‌های لازم را برای دستیابی به مشاغل گوناگون طی کنند. این تحولات باعث بهبود پایگاه اجتماعی زنان گردید. زیرا زنان بر خلاف گذشته می‌توانستند با ادامه تحصیل و کسب تخصص به مشاغل مورد علاقه‌شان دست یابند و از این طریق استقلال اقتصادی کسب کنند.
3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیت اجتماعی ایران را وصف می‌کند؟
به نظرم مهم‌ترین واژه همانا «جامعۀ در حال گذار» یا «جامعة در حال توسعه» است که تمام تغییرات و تحولات را در بر می‌گیرد.
4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدامند؟
به طور کلی روندهای تغییرات اجتماعی کنونی عبارتند از: 1. تأسیس ارتش نوین و دولت مقتدر و فراگیر در زمان پهلوی اول، 2. گسترش شهرنشینی و کاهش کوچ‌نشینی و روستایی، 3. تغییرات در شیوۀ معیشت و اشتغل به مشاغل نوین، اقتصاد وابسته به نفت و بانکداری نوین، 4. تغییرات در تعیین پایگاه اجتماعی و امکان تحرک اجتماعی، 5. انقلاب اسلامی و سقوط نظام شاهنشاهی، 6. فعال شدن روحانیان در امور سیاسی و قدرتمند شدن آن‌ها، 7. افزایش شدید جمعیت و مشکلات ناشی از آن، 8. وضعیت نامساعد اقتصادی در نتیجه تحریم‌ها.
5. برای شخص شما کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم‌آفرین هستند؟
به نظر من تغییرات یادشده از یک سو منجر به ایجاد مشکلات گوناگون شده‌اند که مایه بیم و نگرانی هستند؛ از جمله: وضعیت نابه‌سامان اقتصادی که منجر به فقر بیش‌تر خانوارها شده است. از آن گذشته میلیون‌ها جوان که بیش‌تر آن‌ها تحصیلات دانشگاهی دارند، بیکار شده و محتاج نان شب هستند. افزون بر این قیمت خانه و اجاره خانه به طور بی‌سابقه و وحشتناکی افزایش یافته که چنین وضعیتی باعث نارضایتی شدید اجتماعی شده است. از دیگر پیامدهای تغییرات که مایه نگرانی شده می‌توان به تشدید نابرابری اجتماعی، بی‌عدالتی، گسترش فساد، اعتیاد، ناپایداری ازدواج و مشکلات خانواده، و بالاخره مشکل اقوام اشاره کرد.
اما در این میان هر چند این تغییرات در طول سه دهۀ گذشته موجب مشکلات فراوان گردیده، با این حال پیامدهای امیدوارکننده در پی داشته است؛ از جمله: صنعتی شدن تدریجی جامعه و ایجاد مشاغل گوناگون و نوین، گسترش سوادآموزی نوین و بالا رفتن سطح آگاهی اعضای جامعه، افزایش آگاهی‌های سیاسی و جهان‌بینی نوین. این امور روی‌هم‌رفته در آینده منجر به تحولی عظیم در ایران خواهند که بسیاری از مشکلات کنونی از بین خواهند رفت و در نتیجه جامعه‌ای پیشرفته و شاداب خواهیم داشت.
مصاحبه‌کننده همکار: خانم فهیمه نظری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 10 ارديبهشت 1401