(دکتری جامعه‌شناسی، استاد بازنشسته دانشگاه شهید چمران)

هم‌راستای پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران

1. مهم‌ترین ویژگی جامعه ایران در تاریخ معاصر چیست؟

درباره این پرسش، به­‌نظرم به­‌جاست کوشش کنیم پاسخی نسبتاً علمی، جامعه­‌شناسانه و مناسب با اهداف همایشی بدهیم که در پیش رو داریم. خوب می­‌دانیم که در کشور ما طی چند دهۀ اخیر به دلایلی گوناگون از جمله تحولات انقلابی سال1357 و توسعۀ چشمگیر فناوری اطلاع­‌رسانی (IT) و سایر رسانه­‌ها، سطح آگاهی و در پی آن، پرسش­ انگیزی و انتظارات عمومی مردم ایران بالا رفته که این به‌­خودی خود امیدبخش است. البته جوامع مختلف جهان هرکدام به‌گونه‌­ای از تحولات سال‌های پس از جنگ بین­‌الملل دوم، تأثیر پذیرفته‌اند که شاید مهم‌ترین نمود آن به گفته امانوئل والرشتاین، بحران ساختاری در نظام جهانی است. در این وضعیت، جامعۀ ما با توجه به تاریخ و فرهنگ دیرینه و ریشه­‌دار آن – به‌­ویژه در مقایسه با بیش‌تر جوامع همسایۀ ما در منطقه - خود را با «تعارض­‌هایی» نیز روبه‌­رو می­‌بیند که شاید بتواند پاسخ این پرسش باشد؛ مثلاً، از یک سو با وجودی که نظام آموزشی جامعۀ ما متناسب با شرایط زمانه متحول نشده و با عارضۀ بیمارگونۀ مدرک ­گرایی و جریان دردناک و زشتِ پایان‌نامه فروشی، پروپوزال فروشی و مقاله ISI فروشی درگیر است، از سوی دیگر با قضیۀ فرار مغزها روبه­‌رو هستیم. یا این که هرچند طی سده گذشته دو انقلاب را پشت سر گذاشته­‌ایم، ولی هنوز از چگونگی ضعف فرهنگ شهروندی، جامعۀ مدنی و سرمایه اجتماعی رنج می‎‌بریم و مصداق­‌های تعارض­­‌آمیز دیگری که در قلمرو اقتصاد، نظام درمان و اشتغال وجود دارد که ناگزیر از ذکر آن خودداری می‌شود.

2. مهمترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟

نکتۀ مشترک گفتار بیش‌تر اندیشه‌مندان و تحلیل‌گران این است که امروزه تغییرات سریع و پیاپی در سطوح خُرد و کلان زندگی اجتماعی در اکثر کشورها روی می‌­دهد. هر تغییری که در گوشه­‌ای در آن سوی کره زمین روی می­‌دهد به‌­زودی بازتاب­‌های آن به صورت تغییراتی در دیگر سوی جهان به وقوع می­‌پیوندد. به­‌طوری که می­‌توان گفت ما در عصر وقوع رویدادها و تغییرات و دگرگونی­‌های کمابیش سریع و پیاپی زندگی می­‌کنیم. اما، در ارتباط با هدف محوری همایش و در پاسخ به پرسش شما بی­‌تردید انتظار می­‌رود که بگوییم «مهم‌ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر» وقوع انقلاب سال 1357 است که در واقع، تغییرات زیادی را در تمامی زوایای زندگی فردی و اجتماعی ما به­‌دنبال داشته است. با این همه، وقوع جنگ تحمیلی و نیز تغییراتی در سایر نقاط جهان مانند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، همه تغییرات ناخواسته‌­ای را در پی داشتند که درترکیب با هم، سرنوشت کنونی ما را رقم زده‌­اند.

3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیت تغییرات اجتماعی ایران را توصیف می­‌کند؟

آیا منظور از خصوصیاتِ تغیر، نکاتی است که می‌­تواند در سنخ­‌شناسی تغییرات و تحولات مؤثر باشد یا بیشتر ناظر بر پیامدهای دگرگونی­‌هاست. مثلا این که با توجه به جامعۀ ایرانیِ امروز، اشاعۀ فضای آنومیک از جمله این خصوصیات مفهومی دانسته شده، به نظر می‌­رسد اولا شاید همان دگرگونی یا رویداد در جوامع دیگر، فضای آنومیک در پی نداشته باشد، وانگهی آیا اصولاً می‌­توان «پیامد» رویدادی را از خصوصیات آن برشمرد؟ به­‌هر حال، من فکر می­‌کنم حالت «بحران ساختاری» را که در پاسخ به پرسش نخست به ­آن اشاره شد بیشتر بتواند جنبه‌­ای از خصوصیات مفهومی دگرگونی‌­ها در این چند ده اخیر پس از جنگ جهانی دوم باشد. شاید برای برخی اندیشمندان، مفهوم «بحران» کمی مبالغه‌­آمیز باشد؛ از این ­رو به‌­نظر می­‌رسد ما تقریباً از زمانی که به برنامه­‌ریزی­‌های عمرانی کلان روی آورده‌­ایم، با قضیه مسئله‌­آمیز «توسعۀ نامتوازن» درگیر بوده‌­ایم؛ توسعۀ نامتوازن (در سطوح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی) که مفهومی به موازات «تأخر فرهنگی» ویلیام آگبرن است. در واقع، شرایط زمینه‌­ساز همان مفهوم «تعارض‌­هایی» است که در پاسخ به پرسش اول بر آن تأکید شد.

4. روندهای اصلی تغییرات کنونی ایران کدامند؟

برای من واژه «روندها» در این پرسش چندان روشن نیست تا بتوانم اظهار نظری کنم. آیا منظور این است که تحولات بیش‌تر جهت­‌گیری اجتماعی یا سیاسی داشته یا اقتصادی؟ هرچند در تشریح اهداف پنجمین همایش کنکاش‌ها و مفاهیم نظری بدان اشاره شد ولی هنوز برای من چندان روشن نیست که بتوانم پاسخی مناسب ارائه دهم.

5. برای شما کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم­آفرین است؟

این پرسش قابل توجهی است. اشاره می­‌کنم که اگر در پاسخ به پرسش سوم، به برنامه­‌ریزی‌­های کلان عمرانی اشاره شد به این دلیل است که برنامه‌­ریزی اقتصادی- اجتماعی تمهیدی است در جهت کنترل و راهبرد تغییرات و تحولات، که برخی قابل پیش‌­بینی هستند و برخی نیستند. برای نمونه، چرا در جایی سدی ساخته می­‌شود که هنگامی که آب پشت سد به حد کافی بالا آمد تازه پی بردیم کوه نمکی درون سد است و آب شور آن نه فقط به­ درد کشاورزی نمی­‌خورد و فرصتی فراهم نمی­‌کند، بلکه خراب کردن آن سد، خود به مسأله­‌ای تهدیدآمیز بدل شده است. ما که در اوایل دهۀ 1370 یا شاید زودتر، کنفرانس ملی و بزرگ «اول تحقیق، سپس توسعه» را اجرا کردیم، چرا به نتایج و دستاوردهای آن اهمیت ندادیم؟ چرا پیشاپیش در این باره تحقیق نکردیم؟ چرا هنوز هم علم و تحقیق در حاشیۀ زندگی مردم قرار دارد و نه در متن آن؟ هنوز هم دیر نشده و با تحقیقات کمابیش واقع­‌بینانه می­‌توان احتمال پیامدهای امیدآفرین را بالا برد و از پیامدهای بیم‌­زا جلوگیری کرد.

                                                                                                   (دبیرخانه همایش)

 

 

 

 

• < قبلی
• بعدی >