(دکترای فلسفه غرب، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی)
هم‌راستای پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
1. مهم‌ترین ویژگی جامعه ایران در تاریخ معاصر چیست؟
هر چند می‌توان در خصوص معانی یکایک واژگان و مفاهیم پرسش شما کنکاش مفهومی کرد، اما شاید کلیدی‌ترین مفاهیم در پرسش مذکور مفهوم «معاصر» و به تبع آن تعبیر «تاریخ معاصر» باشد. یقین ندارم همۀ ما از این تعابیر معنای واحدی را مراد کنیم. آیا مرادمان از تاریخ معاصر تاریخ نسل خودمان است یا تاریخ یک قرن (یکصد سال) اخیر؟ یا اساساً برای مفاهیم معاصرت، تاریخ و تاریخ معاصر معانی تقویمی (کرونولوژیکال) قائل نبوده، معنای آنها را در تغییر و تحولات زیست‌جهان‌ها و ظهور و سقوط انتولوژی‌ها (وجودشناسی‌ها) و نظام‌های معرفتی و صور گوناگون زندگی جست‌وجو می‌کنیم. برای من تعبیر «تاریخ معاصر» در معنایی کرونولوژیکال نبوده، بلکه از تغییر و تحولات زیست‌جهان‌ها و ظهور و سقوط انتولوژی‌ها (وجودشناسی‌ها) و نظام‌های معرفتی و صور گوناگون زندگی نشأت می‌گیرد. بر اساس این مقدمه می‌توانم بگویم برای اینجانب تاریخ معاصر ایران از زمان نخستین مواجهه‌های ما با تمدن جدید غربی و ظهور نتایج و پیامدهای این مواجهه برای جامعه و تاریخ ما آغاز شده است.
لذا، به گمانم مهم‌ترین ویژگی جامعه ایران در تاریخ معاصر را باید «گسست تاریخی» این جامعه دانست؛ یعنی گسسته شدن ایران از تاریخ نظری و سنت فکری و فرهنگی خویش و فروپاشی زیرساخت‌های نظام ارباب و رعیتی آن و شکل‌گیری امید به نیل به عقلانیت جدید و دسترسی به توسعه و نهادها و زیرساخت‌های یک جامعۀ مدرن، از جمله امید به تشکیل دولت‌ـ‌ملت مدرن، و عدم وصول بدان‌ها و ماندن در آستانۀ توسعه و لذا رانده شدن از سنت و وامانده بودن از نیل به مدرنیته و قرار گرفتن در وضعیتی «بی‌تاریخ» و بیرون ماندن از تاریخ و لذا برخوردار بودن از وضعیتی آشفته و نابسامان در درون و لذا ناهماهنگ و ناهمزمان با جامعۀ جهانی. ما شاهد این وضعیت از آغاز نهضت مشروطه تا کنون هستیم.
2. مهم‌ترین تغییرات اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
به گمانم مهم‌ترین تغییرات اجتماعی ایران معاصر مواجهۀ جامعۀ سنتی‌‌ـ فئودالی ایران با تمدن جدید غربی و خویش را دیدن ایرانیان در آینۀ غرب و به دنبال آن آوار شدن بسیاری از برج‌وباورهای حیات سنتی بر سر جامعه ایرانیان بود، بی‌آنکه بنای مدرن مستحکم و اصیلی جایگزین ساختارهای نظری و اجتماعی پیشین گردد.
3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می‌کند؟
بر اساس مقدمات گفته شده، فکر می‌کنم تعابیر «گسست تاریخی»، «بی‌تاریخی» و «شبه‌مدرن بودن»ــ که آنها را باید در وحدت و این‌همانی‌شان مورد تأمل قرار داد‌ــ مهم‌ترین مفاهیمی هستند که می‌توانند وضعیت تاریخی و تحولات جامعۀ ایرانی را در دوران معاصر تبیین کنند.
4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدام‌اند؟
به نظر می‌رسد وقتی از ایران کنونی و اکنون ایران سخن می‌گویید نظرتان بیش‌تر معطوف به «اینجا و اکنون» جامعۀ ایرانی است، و این پرسش متفاوت از سه پرسش پیشین بود که ناظر به فهم و تبیین تاریخ معاصر ما بود.
نکتۀ اساسی دیگر این است که وقتی از «روندهای اصلی تغییرات اجتماعی» در جامعه سخن گفته می‌شود باید میان دو مقولۀ «هستی اجتماعی و واقعیت‌ها و روندهای عینی جامعه» و «روندهای آگاهی و تغییر و تحولات در نظام‌های معرفتی جامعه»، که هر دو نیز رابطه‌ای بسیار وثیق، نیرومند و تفکیک‌ناپذیر از یکدیگر دارند، تمایز قائل شد. بدین ترتیب، به اعتقاد اینجانب مهم‌ترین روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران عبارتند از:
الف. در حوزۀ هستی اجتماعی:
- روند تأثیر توسعه‌نایافتگیِ تاریخی و ساختارهایِ شبه‌مدرن بر روند حیات اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی ما،
- روند تأثیر اقتصاد رانتی‌ـ نفتی بر همۀ ساختارهای اجتماعی ما،
- جمع شدن نیروهای انقلاب ایران و معتقد به رهبری آن در جبهۀ واحد جنگ ایران و عراق و ادامۀ فعالیت‌های آنان بعد از جنگ و تبدیل ایران به یک قدرت نظامی بازدارنده برای دفاع از مرزهای ایران؛ قابل ذکر است که توان نظامی یک کشور برای دفاع از مرزها و منافع خود از مهم‌ترین عوامل و شرایط ظهور یک دولت مدرن است.
- روند فشار نظام سلطۀ جهانی بر ایران،
ب. در حوزۀ آگاهی و نظام‌های معرفتی جامعه:
- بیگانگی گفتمان انقلاب با سوبژۀ مدرن و لذا روند جدایی روزافزون گفتمان انقلاب از بخش‌های بسیار وسیعی از جامعه،
- سرعت، شدت و حدت گرفتن روند رشد سکولاریسم و نیهیلیسم مدرن و فروپاشی نظام‌های معرفتی تئولوژیک و سنتی پیشین و افزایش شکاف تاریخی میان نسل‌های جدید با سنت و مآثر تاریخی و افزایش نوعی بی‌هویتی و بی‌ریشگی تاریخی.
5. برای شخص شما کدام خصوصیت این تغییرات، امید‌آفرین و کدام، بیم‌آفرین‌اند؟
از نظر من زنده بودن و پویایی جامعۀ ایرانی و هوشیاری وجدان تاریخی ایرانیان در شرایط بحرانی و در بزنگاه‌های تاریخی نقطۀ امید، و شکاف میان دو قطب حیات اجتماعی ما، یعنی نوگرایان و سنت‌گرایان، و گسست و انقطاع تاریخی روزافزون نسل‌های جدید از سنت و مآثر تاریخی ما و بسط گسترده و عمیق نیهیلیسم از عوامل بیم‌آفرین برای بنده هستند.
مصاحبه‌کننده همکار: خانم فهیمه نظری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 10 ارديبهشت 1401