(دکترای جامعه‌شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه یاسوج)

هم‌راستای پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران

1. مهم‌ترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟

هر چند سؤال بیانگر این است که تنها یک ویژگی به عنوان مهم‌ترین ویژگی مبرز و برجستۀ جامعه ایران در تاریخ معاصر بیان شود، ولی به نظر می‌‌رسد جامعۀ ایران در دوران اخیر ویژگی‌‌های مهم چندگانه‌‌ای دارد که همۀ آنها اهمیّت بنیادی دارند. البته باید گفت که قید معاصر را می‌توان معادل یک قرن اخیر و تقریباً از زمان شکل‌گیری انقلاب مشروطه در ایران در نظر گرفت. رشد شهرنشینی و تحّول ساخت اجتماعی – اقتصادی، افزایش چشمگیر سواد و امید به زندگی، روند رو به رشد ادغام و وابستگیِ تمام بخش‌‌ها و نواحی و جامعۀ ایران در سرمایه‌داری و تشدید خو و خصلتِ شِبه سرمایه‌دارانه در تمام زوایای زندگی افراد و سازمان‌های جامعه، فراگیر شدن تأثیر رسانه‌‌ها در کل و فضای مجازی به صورت خاص در دو دهۀ اخیر، تشدید و سیطرۀ عقلانیت ابزاری در ارتباط با محیط طبیعی و استفادة نادرست از منابع محیط زیستی، ورود روزافزون زنان به قلمروهای عمومی و سازمان‌های آموزشی جامعه، از مهم‌ترین ویژگی‌‌های جامعۀ ایران بوده‌اند. البته ذکر موارد مذکور به معنای اولویت‌بندی اهمیت یا وقوع آنها نیست. همۀ این تغییرات را می‌توان به مثابۀ شبکه‌‌ای از تغییرات جامعه‌‌ای مرتبط با هم تصور نمود که در نتیجۀ فرآیند «نوسازی و توسعه»، به ویژه از نوع دولت‌محور آن، در جامعۀ ایران اتفاق افتاده‌اند.

2. مهم‌ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟

در دهۀ اخیر، گسترش فضای مجازی و آثار و تبعات آن مهم‌ترین تغییر بوده است. ولی اگر بخواهیم قرن را معادل معاصر در نظر بگیریم، آشنایی با مفاهیم و منظومۀ فکری مدرن و تبعات فرهنگی – اجتماعی آن مهم‌ترین تغییر بوده است.

3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می‌کند؟

فاصلۀ روزافزون بین حاکمیّت و مردم و پیشتازی فرهنگی مردم نسبت به حاکمیّت. برای درک عمیق‌تر، می‌توان بر اساس دیدگاه نسبت ساختار – عاملیت گیدنز، به صورت کلی و خام، سه دوره را در ایران از هم متمایز کرد: 1) دورۀ سنتی که نوعی هماهنگی بین منابع اقتداری و اصول و ارزش‌‌های هنجاری حاکم و انتظارات عاملین وجود داشت؛ 2) در دورۀ کوتاهی، تقریباً از آغاز مشروطیّت تا قبل از ظهور فضای مجازی، اصول و ارزش‌‌های «نحبگان حاکم» و منابع اقتداریِ راهنما پیشتازتر از انتظارات و هنجارهای حاکم بر نگرش و رفتار عاملین فردی بوده است؛ 3) در دورۀ جدید و با ظهور فضای مجازی، نسل جوان انتظارات و خواسته‌هایی دارند که فراتر از چارچوب هنجاری و اصول سازمان­‌دهندۀ منابع اقتداری و تخصیصی جامعه است. البته پیشتازی در اینجا به معنای نوگرایی، نوخواهی، استقلال‌طلبی فردی، آزادی‌خواهی و ... است.

4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدام هستند؟

شهرنشینی و پیامدهای آن؛ جهانی شدن و اثرات متعدّد آن بر اقصی نقاط، نسل‌‌ها و گروه‌های متعدد جامعه؛ تغییرات محیط زیستی و آسیب‌‌های متعدد آن؛ ورود زنان به قلمروهای عمومی جامعه و اثرات متعدد آن؛ شکل‌گیری و تشدید سیطرۀ نگاه عقلانیّت ابزاری، فرهنگ مصرفی و گسترش بازار؛ تشدیدِ دامنه و قلمرویِ نگاه پزشکیِ فردگرایانه به مسائل اجتماعی (بدین معنی که اکثر مسائل اجتماعی به مثابۀ مسائل فردی، از منظر پزشکی و بر اساس دیدگاهِ پزشکان و یا روان‌شناسان تحلیل، ارزیابی، رصد و سیاست‌گذاری می­‌شود)؛ بوروکراسی ناکارآمد و مبتنی بر قواعد ناکارآمد غیربورکراتیک؛ گسترش مداخلۀ دولت در ابعاد متعدّد زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه؛ افول شدید سرمایۀ اجتماعی افقی و عمودی و واگرایی‌‌های متعدّد بین فردی، درون خانوادگی و بین قومی ... . البته این تغییرات را می‌‌توان در ابعاد متعدد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ذکر کرد. هر چند در این پرسش این ابهام هست که آیا قید «اجتماعی» بیانگر بعد اجتماعی متمایز از سایر ابعاد، به معنای پارسونزی آن است، یا منظور از اجتماعی معادل پنداشتن آن با «جامعوی» و مشتمل بر تمام ابعاد ذکر شده است؟ این­جانب مفهوم دومی را مد نظر قرار داده‌ام.

5. برای شخص شما کدام خصوصیّتِ این تغییرات، اُمیدآفرین و کدام، بیم‌آفرین است؟

به نظر می‌‌رسد موارد امیدآفرین در جامعۀ ایران، رشد آگاهی زنان و ورود آنان به قلمروهای عمومی؛ افزایش سواد و آگاهی عمومی و شفافیّت عملکرد سازمان‌های متوّلی دولتی و غیردولتی در پرتو رشد و تکثر روزافزون رسانه‌های اجتماعی نوین باشند؛ البته به شرطی که با مسئولیت‌پذیری و رشد کیفی باور و نگرش آنان همراه باشد. به جز این، نادیده گرفتن زیست‌بوم و منابع محیطی تجدیدناپذیر، گسترش و سیطرۀ نگاه ابزاری و سودانگارانه به تمام قلمروهای روابط بین فردی، زندگی اجتماعی و ارتباط با طبیعت، پیامدهای مسأله‌آفرین متعدّد شهرنشینیِ لجام گسیخته مانند حاشیه‌نشینی، احساس محرومیّت نسبی، شکاف اقتصادی، تشدید روزافزون بی‌اعتمادی افقی و عمودی در جامعه و شکل‌گیری و تشدید تخاصم‌‌ها و واگرایی‌های متعدّد درون‌جامعه‌‌ای و بین‌جامعه‌‌ای و گسترش مداخلۀ بازار در تمام قلمروهای جامعه می‌توانند بیم‌آفرین باشند.

---

 مصاحبه‌کننده همکار: خانم فهیمه نظری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا

• < قبلی
• بعدی >