(دکترای روابط بین‌الملل و استاد دانشگاه تهران)
هم‌راستا با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀّ ایران
1. مهم‌ترین ویژگی جامعه ایران در تاریخ معاصر چیست؟
تجربۀ حکومت دینی پس از انقلاب اسلامی 1357 مهم‌ترین تجربۀ جامعۀ ایران است که در طول صد و پنجاه سال گذشته فراز و فرود بسیاری را در برابر موج نوگرایی و نوشدگی تجربه کرده بود. جامعه ایران به‌عنوان یک جامعۀ سنتی که در برابر نمادها و نمودهای دگرگونی‌های عمیق در غرب قرار داشته، با پس زدن الگوی نوسازی پهلوی، الگوی توسعۀ دینی را بر پایه ایده‌ها و اندیشه‌های نوگرایان اسلامی، چه در حوزه و چه در دانشگاه هدف قرار داد. آنچه در فرآیند تحوّلات انقلابی در ایران شکل گرفت، مانند همه تجربه‌های انقلابی در جهان، رخدادهایی بود که بسیاری از آرزوها و خواسته‌ها را برآورده نکرد. در واقع مهم است که بدانیم تفاوت آرزو و خواسته نیز بهدرستی مورد توجه انقلابیون قرار نگرفت. چالش‌های گذار به جامعه باز، در برابر این انقلاب نیز آشکار شد، همانگونه که بارها در جامعه‌های دیگر تکرار شده بود.
2. مهم‌ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دیدگاه شما کدام است؟
جامعۀ ایران، مانند همه جامعه‌های انقلابی در طول بیش از چهار دهۀ اخیر، با دگرگونی‌های گسترده و عمیقی روبهرو بوده است، که با ایجاد موج جهانی شدن، بیش از جامعه‌های انقلابی دیگر، آن را با چالش روبهرو کرده است. تغییر نسل و شکاف‌های نسلی با شکاف‌های فرهنگی و ارزشی همراه شده‌اند. نسلی که انقلاب اسلامی را برپا کرد و جنگ و مقاومت را تجربه کرد، به زودی با خیل عظیم زنان و مردانِ جویای تغییرهای هم‌جانبه روبهرو شد. ولی شکاف نسل‌ها از سوی نهادهای قدرت که با رویکردهای ایدئولوژیک، کارکردهای داخلی و خارجی خود را مطرح و اجرا می‌کنند، انکار می‌شود؛ به جای آنکه دیده شود و به حساب آید.
3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیات تغییرات اجتماعی را وصف می‌کند؟
مفهوم «گذار» از یک جامعۀ سنّتی که در پشت شعارهای ایدئولوژیک از باورها و ارزش‌های خود دفاع می‌کند و حتی به بنیادگرایی تمایل پیدا می‌کند، به جامعه‌ای مدرن و امروزی که می‌کوشد با تکیه بر ارزش‌های جهانشمول و اتّکاء به رویکردهای جهانی، شیوۀ زندگی خود را تعیین کند و این حق را برای خود بر اساس باورهای ورامرزی دنبال می‌کند، مهم‌ترین ویژگی تغییرهای اجتماعی کنونی است. قرار گرفتن ایران در منطقۀ خاورمیانه، به خوبی همه‌گیری گسترش این رویارویی را در سطح منطقه به نمایش میگذارد. در برابر این درخواستِ پرقدرت، مقاومت و مخالفتی همه‌جانبه از سوی نهادهای قدرت در جریان است. بسته به سطح همراهی و همکاری آنان با جامعۀ جهانی، این رویارویی شدت و گستره بیشتری پیدا می‌کند.
4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی ایران کدام‌اند؟
جهانی شدن و کمرنگ شدن مفهوم مرزها، ایران را به بخشی از جامعه جهانی تبدیل کرده است. در برابر این روند و آثار آن، سرشت حکمرانی در خاورمیانه و مقاومت نهادهای قدرت در برابر خواسته‌های در حال دگرگونی در این جامعه‌ها، همچنان در برابر گسترش درخواست‌های گوناگون اجتماعی، به ویژه زنان و جوانان مقاومت می‌کند. یکی از مهم‌ترین آثار جهانی‌شدن، افزایش آگاهی‌های اجتماعی است. ولی در شرایط نبود فرهنگ مدنی و نهادهای استوار اجتماعی و حتی حرف‌های، افزایش آگاهی‌ها بیشتر به افزایش انتظارها منجر می‌شود؛ بدون آنکه فرهنگ و نهادهای لازم و کافی برای برآوردن آن وجود داشته باشند. این وضعیت به رویارویی میان نیروهای اجتماعی خواستار ادامۀ وضع موجود یا حتی بازگشت به عقب و نیز جمعیّت بزرگی از خواستاران دگرگونی‌های جدّی دامن می‌زند.
5. برای شخص شما کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم‌آفرین‌اند؟
تجربه‌های تکراری در جامعه‌های غرب آسیا، مانند جامعۀ ایران، نشان داده تنها با بیان خواسته‌ها و حتی انفجار آن، که به تکان‌های شدید سیاسی هم منجر شود، گذار به آزادی و شرایط اعمال حاکمیّت مردم و نیز برقراری عدالت فراهم نشده و نمی‌شود. تمرکز بر جنبۀ سیاسیِ دگرگونی‌های اجتماعی در کشورهای منطقه و از جمله ایران، بسیار خسارت‌بار بوده است. فشار برای دگرگونی و تکاپو برای رسیدن به آزادی در همۀ سطوح، بدون وقفه ادامه خواهد یافت، که بسیار امیدآفرین است. روند افزایش آگاهی عمومی نیز غیرقابل توقف است؛ الگوهایی که در شرق آسیا پاسخ داده، در غرب آن پاسخ نخواهد داد. ولی نبود توجه لازم به الزامها و ضرورت‌های یک گذار موفق در این منطقه از جهان نیز بسیار نگران‌کننده است؛ به‌ویژه که در جامعۀ ایران، تکرار گذشته‌های تلخ و بی‌توجهی ساختاری به درس‌های تاریخ، سنتی دیرپا و ماندگار بوده است.
مصاحبه‌کننده همکار: آقای محمدرضا ذوالفقاری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 20 ارديبهشت 1401