دکترای جامعه‌شناسی و استاد دانشگاه بوعلی سینا
هم‌راستای پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
1. مهمترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟
یکی از مهمترین ویژگی‌های جامعۀ ایران در طول ۱۵۰سال گذشته حرکت تناوبی بین سنّت و تجدد و قدرت این دو نیرو در هماوردی اغلب تحّولات مهم معاصر از جمله انقلاب مشروطه، دوران نوسازی اول، کودتای ۲۸مرداد و نوسازی دوم، انقلاب اسلامی و جنبش‌های متعاقب آن، و نیز تحوّل بعدی و مستمر و هنوز ساری و جاری، عدم درک درست، همزمان و متعادل از دو رویۀ بورژوازی تمدن غرب (علم و مدنیّت و وجه و صورت استعماری آن) بوده است. ویژگی سوم، جوانمرگی و عدم انباشت و استمرار فعّالیّت‌ها، سازمان و سامانهای اقتصادی و اجتماعی و صنعتی و فرهنگی است؛ برای نمونه صنایعی که چندین و چند نسل دوام و فعّالیّت داشته باشد یا بنیاد و نهادهای اجتماعی پر دوام، نداشته‌ایم.
2. مهمترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
نخست، تجربۀ نوسازی و گذار و شکل‌گیری سازمانها و نهادهای مدرن (آموزش مدرن و دیوان‌سالاری جدید و ...).
دوم، یکی دیگر از مهمترین تغییرات جامعۀ ایران در تاریخ معاصر «گذار شهری» در طول یک سدۀ گذشته است. جامعة ایران از یک جامعۀ بهشدّت روستایی- عشایری به جامعه‌ای غالباً شهری تبدیل شده است (میزان شهرنشینی در ابتدای قرن ۱۴ شمسی حدود ۱۸تا ۲۰درصد بود و در سال پایانی قرن به حدود ۸۰درصد بالغ شده است).
سوم، تجربۀ چندین جنبش و کودتا، تحوّل اجتماعی بزرگ و پشت سر گذاشتن دو انقلاب مهم؛ انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی از دیگر ویژگی‌های ایران معاصر است.
۳.چه مفهومی مهمترین خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می کند؟
مفاهیمی چون؛ گذار، تعارض سنّت و تجدد، تغییرات ناپایدار و عدم انباشت توسعه، جامعۀ نمایشی و جزیره‌ایمفاهیمی هستند که برای توصیف تحوّلات ایران می‌شود به کار بست.
«هر که آمد عمارتی نو ساخت / رفت و منزل به دیگری پرداخت»
۴. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدامند؟
- شهری شدنِ مضاعف و کمّی بدون همراهی الزامات کیفی «شهری‌شدگی»،
- افزایش فقر، نابرابری و شکاف طبقاتی و ظهور طبقۀ نو کیسۀ رانتیر، نمایش ثروت و تشدید محرومیّت نسبی در جامعه؛ زباله‌گردی نمادی از فقر دامن‌گیر است به‌خصوص ورود زنان بدین عرصه،
- افزایش مشارکت و حضور زنان،
- فسادآلود بودن مناسبات اداری و اجتماعی،
- مهاجرت‌های اکولوژیک ناشی از تغییرات اقلیمی؛ اگر چه از شروع اولین موج‌های مهاجرت روستا ـ شهری در ایران بیش از یک قرن می‌گذرد، اما احتمال تشدید آن در اثر خشکسالی‌ها و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن و تنش‌های بیشتر پیرامون «حقّابه»ها در آینده وجود دارد.
- الگوی توسعۀ نامتوازن و تمرکزگرایی به ظهور حاشیه‌نشینی و همه پیامدها و همزادهای آن منجر شده است. بیش از یک سوم ساکنان شهرها را سکونت‌گاه‌های غیررسمی و بافت‌های ناکارآمد شهری با بیش از ۲۰میلیون سکنه تشکیل داده است که در صورت عدم مدیریّت و به رسمیّت شناختن، مستعد پرورش و گسترش انواعی از تنش‌های اجتماعی در آینده است،
- افزایش خشونت عُریان در عرصه‌های مختلف (در حوزة زبانی و قلمرو اجتماعی و عملی) به‌خصوص تسرّی آن به نهاد خانواده نظیر واقعه دهشتناک اهواز و شیراز و ...،
- احتمال فعّال‌تر شدن برخی شکاف‌های اجتماعی،
- گسترش و نهادینه شدن فرهنگ دست‌اندازی به منابع عمومی و رانت و عرصه‌های طبیعی و شهری و اقتصادی،
- کم شدن حسّاسیت‌های اجتماعی به مسئولیت اجتماعی شهروندان نسبت به سرنوشت جمعی.
۵. برای شخص شما کدام خصوصیات این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم‌آفرین هستند؟
بیم‌ها:
- افزایش سواد و تحصیلات یک قوّت و فرصت است و البته همزمان تیغ دو لبه است. از یکسو سرمایۀ انسانی را گسترش داده و در عین حال به دلیل مدرک‌گرایی و فارغ التّحصیلان کم کیفیّت در بیش از ۲۵۰۰دانشگاه و مؤسّسۀ آموزش عالی، جامعه سالیان متمادی هزینه این کمّی‌گرایی را خواهد پرداخت؛بویژه «اشباع شدن از دکتر» که در نظام اداری و اقتصادی صورت گرفته است. دیگر این موضوع مختصّ وزرا و مدیران کل و مدیران عامل شرکتها نیست؛ بلکه تا جایی «دکترزدگی» وجود دارد که در میان تهیه‌کنندگان برنامه‌های رادیویی و شرکت‌کنندگان مسابقات سیم آخر و ... تعداد قابل توجهی با مدرک دکتری شاهد هستیم. نهاد آموزش آفت‌زده است و ناکارآمدی‌های بسیار دارد،
- فقر، فساد و تبعیض، سمّ و سرطان انسجام اجتماعی و فرسایندۀ سرمایۀ اجتماعی و نهادی است،
- برجسته‌سازی و تقسیم‌های رسمی جامعه به برش‌های اجتماعی و فرهنگی بدون تمرین مُدارا و تحمل همدیگر (بیم آفرین)،
- ·شکاف دولت – ملت
- ·به دلایلی بسیاری در سالهای اخیر مجدداً زایش‌های نوینی از باستان‌گرایی غالباً و آمیخته با خودشیفتگی و تعصّب و افراط در حال رشد است؛ درست در خلاف جهت اتّفاقات برخی جوامع توسعه‌یافته که «الزامات عصر» ایجاب می‌کند، علاوه بر برخی محلی‌گرایی‌های کور و متأثر از پیرامون،
- چگونگی مدیریّت چالش با غرب و مضیقه‌های تحمیلی آن بخصوص برای زندگی مردم،
امیدها:
- رشد فضاهای مجازی که به شفّافیّت و پاسخگویی مدد خواهد رساند،
- برخلاف فرهنگ منفعت‌طلبی در زندگی عادّی، مردم ایران در «شرایط خاص» فوق‌العاده ایثارگر ظاهر می‌شوند و اهل همدلی و گذشت،
- عشق و علاقۀ مردم به اعتلای نام ایران یک نقطۀ امید همیشه تابان است.
مصاحبه‌کننده همکار: خانم الناز شیری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 24 ارديبهشت 1401