( دکترای جامعه‌شناسی و استاد دانشگاه پیام نور)
هم‌راستای پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
توضیح آغازین:
از منظر جامعه‌شناسی دلالت‌‌های مضمونی و دامنۀ پوششی پرسش‌‌ها آن‌چنان متنوع و گسترده و روشن هستند که ترجیح می‌دهم به جای ارائه هرگونه توصیف و تفسیر و تبیین موارد خاص، فقط فهرست‌وار به مهم‌ترین موارد مرتبط با هر یک از پرسش‌‌های پنج‌گانه اشاره کنم، بدون هیچ تفسیر یا توضیحی در باره آنها؛ به این امید که علاقه‌مندان بر پایه تجربه زیستۀ خود و ذخیرۀ معرفتی و عقلانیّت جامعه‌زیستی‌شان، خود برای هریک از موارد اشاره شده تفسیر و تحلیل شخصی له یا علیه اقامه کنند.
1. مهم‌ترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟
ویژگی‌‌های مهم هر جامعه‌ای متاثر از عوامل موفقیّت‌آفرین یا مسأله‌ساز موجود در آن جامعه هستند. از آنجا که در جامعۀ ما زمینه‌‌های بسیار محدودی برای کسب موفقیّت قابل تشخیص‌اند، بنابراین می‌‌توان گفت که برای توصیف ویژگی‌‌های جامعۀ معاصر کشور باید در وهلۀ نخست عوامل اصلی مساله‌ساز (problematic)را مورد توجه و شناسایی قرار داد. بر این اساس می‌‌توان گفت که مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر وضعیّت جامعه‌شناختیِ موجود در کشور ما از این قرار هستند:
- مسألۀ سلطه و تابعیت،
- مسألۀ آزادی و اجبار ناشی از ساختار استبدادی در نظام فراگیر اجتماعی،
- ضعف مفرط و آسیبپذیری شدید طبقۀ متوسّط،
- نادیده گرفته شدن ظرفیّت توسعه‌ای زنان،
- فقدان دولتِ با ظرفیّت،
- تضاد یا دستکم جدایی آشکار دولت و ملت،
- فساد مهارناپذیر و گستردۀ ناشی از ساختار نامنعطف قدرت،
- ضعف شدید رسانه‌‌های مستقل،
- مسألۀ مشارکت در همه سطوح و همه عرصه‌‌های زندگی اجتماعی (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری)،
- ناکارآمدی حوزۀ عمومی و جامعۀ مدنی،
- نابسامانی‌‌های ناشی از تنوّع، شدّت و گستردگی دامنۀ آسیب‌‌های اجتماعی،
- درهم آمیختگی فردگرایی خودخواهانه و خویشاوندگرایی قبیله‌ای،
- تبعیض و نابرابری‌‌های قومی و مذهبی و منطقه‌ای،
- شکاف‌‌های شدید درآمدی و رفاهی در جامعه،
- توزیع نامتعادل قدرت و ثروت میان اقوام، گروه‌‌های اجتماعی، طبقات و قشر‌‌های اجتماعی و نیز مناطق و استان‌‌های کشور.
2. مهم‌ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
جامعۀ ایران در چند دهۀ اخیر با تغییرات اجتماعی مهمی روبه‌رو بوده است که اولا متنوّع و بالنسبه پُرشمارند و ثانیا از حیث نتایج و پیامد‌‌ها و دامنۀ اثرگذاری اجتماعی همه مهم و کم و بیش هم‌ارز و همتراز ارزیابی میشوند. این تغییر‌‌ها را از حیث جهت و کارکرد اجتماعی به دو دستۀ مثبت و منفی می‌‌توان تقسیم کرد و مهم‌ترین‌شان از این قرار هستند:
الف) تغییرات با جهت مثبت:
- افزایش مطالبه‌گری‌‌های زنان و گسترش مشارکت‌‌های اجتماعی آنها به رغم همه موانع موجود،
- افزایش قدر مطلق و قدر نسبی دانش‌آموختگان دانشگاه‌‌ها که به رغم عوامانه (vulgarized) شدن ترکیب و کاهش کیفیّت آموزش، تأثیر چشمگیری بر افزایش آگاهی‌‌های عمومی در جامعه داشته است،
- افزایش میزان بردباری و شکیبایی عمومی مردم و کاهش تعصب‌‌های دینی و ایدئولوژیکی، به نحوی که مثلاً عدم رعایت کامل حجاب توسط دختران و زنان در فضا‌‌های عمومی امروزه به مراتب بیش‌تر از چند دهه پیش تحمل می‌‌شود،
- افزایش آگاهی‌‌های سیاسی و بین‌المللی تودۀ مردم به دلیل روی‌گردانی عمومی از صدا و سیمای ملی و گسترش استفاده از ماهواره‌‌ها و شبکه‌‌های خبری جهانی،
- رسانه‌ای‌تر شدن جامعه،
- گسترش انفجاری میزان و عمومیّت استفاده از شبکه‌‌های اجتماعی اینترنتی،
- تقویت تدریجی اما پیوستۀ حوزۀ عمومی بهرغم همه محدودیت‌‌های ایجاد شده بر سر راه آن.
ب) تغییرات با جهت منفی:
- گسترش مهارناپذیر فساد اداری و مالی که اگر چه در سال‌‌های قبل از پیروزی انقلاب هم وجود داشت اما امروزه شدّت، دامنه، مشروعیّت یافتن، رواج و بی‌پرده شدن آن قابل مقایسه با دوره‌‌های پیش نیست،
- شدّت‌یابی بی‌وقفۀ بحران مشروعیت،
- افزایش مخاطره‌‌های مرتبط با فروپاشی سیاسی و اقتصادی در حوزۀ عمومی و نظام اجتماعی،
- فروپاشی اعتماد اجتماعی و سرمایۀ اجتماعی،
- گسترش دامنه‌‌های فقر و آسیبپذیری،
- تضعیف بی‌امان کمّی و کیفی طبقۀ متوسّط در جامعه،
- تشدید آسیب‌‌ها و انحرافات اجتماعی،
- نزول و کاهش روزافزون اعتماد نهادی در جامعه،
- بحران تشدیدشونده و بهظاهر درمان‌ناپذیرِ ریشه دوانده در خرده‌نظام‌‌های اقتصادی، سیاسی و جامعه‌ای،
- تغییرات ارزشی پیدرپی و بی‌وقفه و بروز پدیدۀ بی‌ثباتی مُزمن ارزشی که از نشانه‌‌های بارز آن دگرگونی‌‌های شدید ارزشی بین نسلی در جامعه است،
- افزایش مخاطره‌‌های مرتبط با بحران نظام اجتماعی و احتمال بروز بی‌نظمی اجتماعیِ گسترده در شرایطی که افق و دورنمای تغییرات تیره و ناروشن است.
3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می‌کند؟
مفاهیم متعددی وجود دارند که خصوصیّت تغییرات اجتماعی در ایران کنونی را توصیف و تبیین می‌‌کنند، اما مهم‌ترین آنها از این قرار هستند:
- دگرگونی نگرش‌‌های اجتماعی و سیاسی در جامعه،
- بحران مشروعیّت،
- تضاد دولت و ملت،
- ناکارآمدی نظام مدیریت، به معنای عام و فراگیر آن، در همه عرصه‌‌های نظام اجتماعی.
4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدام هستند؟
به نظر من دو روند متضاد و ناهمسو اما آشکار و متباین که هر دو شالوده‌ای و دوران‌ساز هستند در جامعۀ ایران کنونی قابل تشخیص هستند. یکی حرکت کُند و آرامِ جامعه به سوی مدرنیزاسیون و مدرنیته که کم و بیش از پایین‌ترین لایه‌‌های اجتماعی تا بالاترین لایه‌‌ها جریان دارد و اساساً از سوی نخبگان غیرحکومتی رهبری می‌‌شود؛ و دوم روندی متمایل به انحطاط، فروپاشی، تشدید بحران و نهایتاً تحمیل بی‌نظمی، اغتشاش و آشوب که ازجمله ناشی از سبک و شیوۀ رفتار بخشی از جریانهای قدرت و رانتجو دانسته میشوند. این روند‌‌ها در وجه کلی و بدون لحاظ کردن جهت از این قرار هستند:
اول)افزایش مطالبه‌گری‌‌های جمعیّت و شهروندان کشور مشتمل بر گروه‌‌های صنفی، شغلی، سنّی، جنسی، و گروه‌‌های ذی‌نفع موجود،
دوم)آشکار شدن و صورت عملیاتی پیدا کردن تضاد‌‌های اجتماعی و سیاسی موجود میان گروه‌‌های کشمکشی متکثر و متعدد کشور،
سوم)آشتی‌ناپذیر شدن تضاد‌‌های عام موجود در نظام اجتماعی از جمله تضاد میان خواست کثیری از آحاد جامعه با خواست بخشهایی از نحبگان حاکم.
5. برای شخص شما کدام خصوصیّتِ این تغییرات، اُمیدآفرین و کدام، بیم‌آفرین است؟
اگر خیلی خلاصه بخواهم بگویم کلیه مواردی که تحت عنوان تغییرات اجتماعی مثبت به آن اشاره کردم امیدآفرین و در مقابل کلیه موارد اشاره شده ذیل عنوان تغییرات با جهت منفی به شدت بیم‌آفرین ارزیابی میشوند.
مصاحبه‌کننده همکار: خانم فهیمه نظری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 26 ارديبهشت 1401