(دکترای جامعه‌شناسی، دانشیار دانشگاه تهران)
هم‌راستا با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
1. مهمترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟
تضادهای ارزشی و هنجاری و کاهش انسجام اجتماعی مهمترین ویژگی جامعه ایران معاصر است. جامعه ایران معاصر را از حیث حوزه‌های مختلف جامعه‌شناسی (سیاسی، اقتصادی، فرهگی، دین و...) می‌توان مورد بررسی قرار داد. از منظرهای متفاوتی نیز می‌توان ویژگی‌هایی برای این دوره بر شمرد. چنانچه جامعه‌شناسان نظرگاه‌های خود را مطرح کرده‌اند. ایران سرزمین مهمی است و تاریخ عجیبی هم دارد و تحلیل تاریخ معاصر آن نیز بسی پیچیده‌تر است. این جامعه همواره در معرض فرهنگ‌های مختلف قرار داشته است. مهمتر از همه محل تلاقی دو فرهنگ مهم ایران باستان و فرهنگ اسلامی است. در عصر حاضر فرهنگ مدرنیته و پس از انقلاب، فرهنگ انقلاب نیز پدیده‌های جدیدتری بوده‌اند که ایران در معرض آنها قرار گرفته است. با این حال، تضادهای موجود در بین آنها همچنان باقی است.
تضادهای فرهنگی و ارزشی در سرزمین ایران به دلیل جغرافیای آن و همچنین تفسیرهای متضاد از فرهنگ ایرانی، اسلامی، مدرن و انقلابی امری است که شاید بیش از یک سده در جریان است. اما تبدیل این چالش‌ها به جدال و منازعات سیاسی و اجتماعی به دلیل نبود یک تفسیر نسبتاً اجماعی از آنها برای دستیابی به یک مدل مقبول اجتماعی، جدیتر شده است. این تضادها که گاه شکل قطبی شدن جامعه را نشانه گرفته است، در زندگی روزمره در اجتماعات کوچک خانوادگی تا محل کار قابل مشاهده است. انسداد گفت و گو بین گروه‌های مختلف اجتماعی و حتی گروه‌های اسلامی نشانه دیگری از این داستان است.
در وضعیت اکنون، ما شاهد تضاد ارزشی و نوعی وضعیت آنومیک در جامعه هستیم. در ایجاد این وضعیت نه تنها از منظر جامعه‌شناسی تاریخی، روندهای تاریخی ذکرشده موثر بودند، بلکه عوامل نزدیکتری نیز وجود دارد که وضعیت را تشدید کرده است.به این معنا که ارزشها و هنجارهای غالبی که جامعه را به یک انسجام اجتماعی نسبی سوق دهد جایگاه پیشین خود را از دست داده‌اند و ارزشها و هنجارهای رقیب (ضد ارزش از منظر پیشین) به انتشار خود در سطح جامعه دست یافته‌اند، به نحوی که از گفتمان فرهنگی در حاشیه به گفتمان مهاجم تبدیل شده‌اند. هر چند تقویت و توسعۀ بخشی از این ارزشهای رقیب (که می‌توان ارزشهای غربی نامید) در جامعه ایران در اثر توسعه رسانه‌های نوین ممکن شده است، اما بخش دیگری از این مسئله اجتماعی را کاهش اعتماد و اعتقاد به ارزشهای غالب یا بهتر بگوییم به حاملان آن در جامعه ایران و عدم کارکرد موفق نهادهای آموزشی و تربیتی در جامعه‌پذیری تبیین می‌کند. تضادهای ارزشی و هنجاری تنها بین گفتمان فرهنگی رسمی و گفتمان فرهنگی رقیب (غربی) نیست، بلکه با تحولات اجتماعی جامعه ایرانی ارزشهای سنتی نیز دچار چالش شده‌اند و ارزشها و هنجارهای نوین به عنوان بدیل آنها در رقابت با آنها هستند.
2. مهمترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
وقوع انقلاب و روش حکمرانی جدید را می‌توان مهمترین تغییر اجتماعی ایران معاصر دانست. جامعه ایران نقاط عطف تاریخی را بارها تجربه کرده است که گاه با موفقیت و گاه با ناکامی همراه بوده است. نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی از مهمترین آنها بودند که در اولی ناکام و در دومی به موفقیت رسید. تجربه تشکیل جمهوری اسلامی در جهان سکولار پس از تجربه ناموفق اقدامات مدرنیزاسیون در عصر پهلوی از مهمترین اتفاقات نیم قرن گذشته است. این تغییر اساسی سیاسی ـ اجتماعی در جامعه ایران تغییرات ارزشی، روشی و اندیشه‌ای را نیز در دولت و جامعه حداقل برای مدتی به صورت اساسی ایجاد کرده است. تغییر در ارزشها، روش‌ها و اندیشه‌ها یعنی تغییر در روش حکمرانی، با میانجی مفهوم حکمرانی و تحلیل و تبیین آن در ایران پس از انقلاب و پیامدهای آن می‌تواند گره از فهم تحولات جامعه ایران بگشاید و این مهمترین تغییر اجتماعی در ایران است. نقد و بررسی روش حکمرانی پس از انقلاب چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی می‌تواند نتایج عینی‌تری را پیش روی ما قرار دهد.
3. چه مفهومی مهمترین خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می‌کند؟
«تحول‌خواهی» مهمترین خصوصیت این تغییرات است. جامعه ایران امروزه بیش از پیش تحول‌خواه شده است و این ظرفیت مهمی برای انجام برنامه‌های توسعه‌ای در کشور است. اما در کنار این شجاعت اجتماعی و مطالبه‌گری نوعی ترس از توسعه و تغییر نیز مشاهده می‌شود. در جوامع توسعه‌یافته اصل بر تغییر و توسعه است ولی در جامعه ایران تغییر تنها در شرایط خاص وقتی فشار اجتماعی زیاد می‌شود به ضرورت و یا به عنوان تاکتیک رخ می‌دهد. نهادینه نشدن تغییرات مثبت در جامعه ایران حداقل بر مبنای قانون اساسی کشور و حتی گاه حرکت در مسیری متفاوت با آن، باعث شده است جامعه آنها را گذرا و موقتی ببیند.
4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدام‌اند؟
مطالبه تغییرات و اصلاحات بیشتر و بهتر بخصوص در میان نسل جوان از روندهای اصلی این تغییرات است. تغییرات اجتماعی در هر جامعه‌ای امری طبیعی است. ما نباید مفهوم تغییرات را لزوماً در حوزه آسیب‌شناسی ببینیم بلکه توقع جامعه از دولتمردان فهم آن و پاسخ صحیح به آن با سیاستگذاری‌های روزآمد است. اما ویژگی تغییرات اجتماعی در ایران سرعت یافتن آن نسبت به گذشته و پیچیدگی آن است به نحوی که تحلیل‌های خطی یا سطحی جوابگو نخواهند بود و تحلیل‌های چند بعدی و حجمی لازم دارد. بنابراین توصیه من توجه به جامعه‌شناسی آینده‌نگر است و پرسش از روندهای اصلی تغییرات اجتماعی، ما را به آینده هدایت می‌کند. آینده را می‌تواند سناریوهای مختلفی شکل بدهد. مثلا امروزه بی‌ثباتی اقتصادی و تورم در ایران تمام سیاستگذاری‌های اجتماعی را ناکام گذاشته است و یا مباحث امنیتی کلان کشور در سطح بین‌الملل می‌تواند نظام اجتماعی را در ایران تحت تاثیر قرار دهد. اما شاید به راحتی نتوان گفت این تغییرات در خط کاملاً نزولی و منفی هستند و یا کاملا صعودی و مثبت. هر چند وضعیت بلاتکلیفی در جامعه و حس آنومیک در حال افزایش است. این وضعیت به دلیل مطالبه جامعه برای تغییرات بیشتر و بهتر است.
اهمیت یافتن نسل جدید و تلاش آنها برای هویت بخشی به خود و دیده شدن در جامعه به عنوان کنشگران جدید و منتقد (که گاه از آن با نگاهی آسیب شناسانه روند شکاف نسلی یاد می‌شود) با رویکردهای جدید به حل مسائل، از روندها و تحولات مهم آینده ایران است. اینها در تحکیم یا اصلاح و یا تغییر وضعیت آینده به عنوان کنشگران جدی نقش خواهند داشت.
5. برای شخص شما کدام خصوصیّتِ این تغییرات، اُمیدآفرین و کدام، بیم‌آفرین‌اند؟
- امیدآفرین: پویایی و تلاش خستگی‌ناپذیر جامعه ایرانی برای دستیابی به گم شده خود، یعنی امنیت، آزادی، پیشرفت و معنویت از امیدهای من است. این تلاش‌ها همراه با شجاعت و ترس است. ترس یک واکنش است ولی شجاعت یک انتخاب است. تغییر، شجاعت لازم دارد. سیاستگذاران سیاسی و اجتماعی باید به این، به عنوان یک ظرفیت نگاه کنند و زمینه‌های مشارکت آنها را فراهم کنند.
- بیمها: فقر گسترده که منجر به محرومیت از امکانات اولیه رفاه و سلامت می‌شود و فساد اداری و مالی که نه تنها ضد عدالت و آرمان‌های انقلاب و جامعه ایرانی است، بلکه منجر به کنار زدن شایستگان و معامله پست‌ها در ازای توصیه‌ها و سفارش‌ها و در نتیجه گسترش یاس و ناامیدی اجتماعی می‌شود و جابه‌جایی شایستگان (متخصصان متعهد مسئولیت‌پذیر) را با مشکل مواجه می‌سازد.
مصاحبه‌کننده همکار: آقای حسن پورنیک
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 22 خرداد 1401