فهیمه یوسف کلافی*

نشست گروه جامعه شناسی نظری انجمن جامعه شناسی ایران با عنوان «تضاد در جامعه شناسی دورکیم» ساعت 17 روز دوشنبه مورخ 12 شهریور 1397 با حضور دانشجویان، اساتید و علاقمندان آغاز شد.

فهیمه یوسف کلافی (دبیر گروه جامعه شناسی نظری) ضمن خیر مقدم به حضار کلام خود را آغاز کرد و گفت: در بین اکثریت اصحاب جامعه شناسی، تحلیل تضادگرایی که منحصر به پارادایم خاصی است، با تحلیل های تضادی یکسان دانسته شده و این در حالی است که تضاد مفهومی تحلیلی یا فرامکتبی در جامعه‌شناسی است. وی با این سوال که دغدغه انسجام گرایی در دورکیم چگونه با تحلیل های تضادی در نظریه وی به دیدگاهی منسجم تبدیل شده است؟، از سخنران جلسه درخواست نمود تا طی پاسخ به این سوال سخنانش را آغاز نماید.

سخنران این نشست ابتدا به این نکته اشاره کرد که مطالب ارائه شده در این نشست بر اساس نظریات استاد فرهیخته دکتر تنهایی است که تحلیل و تلفیقی از نظریات شارحین بزرگ جامعه شناسی از قبیل: مرتن، کالینز،بودن، بوریکو، گیدنز و ... است.

وی سپس در بخش اول سخنانش این نکته را مطرح کرد که هر کدام از علوم دارای اصولی هستند که مرز میان آنها را مشخص می کند و این اصول نیز باید بر مفاهیمی استوار باشند تا جایگاهی که در آن رشته یا دستگاه نظری خاص دارند، مشخص نمایند.

دکتر اسماعیل زاده، دغدغه اصلی دورکیم را فهم درست این مفاهیم و جایگاه آنان برای نیفتادن در ورطه تقلیل گرایی عنوان نمود و به دسته بندی مفاهیم به دو دسته؛ تحلیلی و مکتبی اشاره کرد.

او در ادامه شاکله اصلی هر رشته را اصول بنیادی یا فرامکتبی و اصول موضوعه یا مکتبی دانست و در تبیین بیشتر خروجی درست مفاهیم ابزاری تحلیلی و مفاهیم ابزاری مکتبی، از فهم درست یک موضوع نسبت به چارچوب آن رشته سخن گفت و با آوردن مصادیقی از دیدگاه های صاحب نظران گفت: اختلاف نظریه پردازان در تبیین و تحلیل داده ها به مفاهیم مکتبی بر می گردد.

سخنران این نشست از راه‌ها و اهداف، تفکیک یافتگی، هم فراخوانی و فرصت های زندگی به عنوان اصول جامعه‌شناسی نام برد و سپس به عنوان نمونه به تفکیک یافتگی اشاره کرد و گفت: تفکیک یافتگی‌های عناصر هر مجموعه در هر سطحی از هم فراخوانی رخ دهد، می تواند میزان خاصی از تضاد را در خود حمل کند که اگر به صورت منظم و کنترل شده باشد و به تناقض منجر نشود برای جامعه نیاز است. وی در پایان بخش اول سخنان خود به اصل هم فراخوانی اجتماعی در بین نظریه پردازان کلاسیک جامعه شناسی اشاره کرد و مصادیق آن را در نظریات آنان بیان کرد.

دکتر اسماعیل زاده در بخش دوم سخنان خویش، ضمن نگاهی کلی و گذرا به زندگینامه دورکیم، در قالب تخیل جامعه شناسی و جستارهای چهارگانه آن به بررسی مفهوم تضاد در دو شکل تحلیلی و مکتبی در نظریات دورکیم پرداخت. او ابتدا از هستی شناسی دورکیم سخن به میان آورد و گفت: دورکیم جامعه را چیزی فراتر از مجموعه افراد دانسته است و نظرگاه او تحمیل جامعه بر افراد است و این امر مرتبط با نگاه انسان شناختی هابزی است و این نوع نگاه به انسان نشانگر جدی مفهوم مکتبی تضاد در نظریه دورکیم می باشد، چرا که انسان سرکش و شرور بوده و به دنبال منافع خود است.

سپس او طی شرحی از ویتنی پوپ، فرد و جامعه را در دیدگاه دورکیم دو نیروی مخالف معرفی کرد و این تقابل را منشاء تضاد، تنش و انرژی عنوان نمود و افزود: دورکیم نشان می دهد که نیروهای اجتماعی با غلبه بر نیروهای فردی در جهت گیری، مهار و کنترل اجتماعی نقش دارند به این معنی که کنترل اجتماعی با تضاد نیروهای اجتماعی و فردی قابل فهم است.

در تکمله بحث هستی شناسی دورکیم، سخنران این نشست دو عامل تربیت دینی یهودی دورکیم (اعتقاد به نظم و به هم پیوستگی اجزاء و لزوم پیوستگی آن)، آموزه های عهد عتیق (جهان هستی منظم و پایدار تحت رهبری خالقی قدرتمند که کوچکترین کجروی از آن مقبول و مشروع نیست) و همچنین آشنایی او با اصول مسیحیت در دوره نوجوانی (زندگی ایثارگرایانه و پای بندانه)، فداکاری و فناء جزء در کل را مهم دانست.

او در تبیین روش شناسی دورکیم، طی شرح واقعیت اجتماعی که موضوع علم جامعه شناسی است، از دو واقعیت مادی و نامادی نام برد و انواع تبیین های علمی از نظر دورکیم را ، *هم سنجانه *علی *کارکردی *هم فراخونه * دیالکتیکی بین فرد و جامعه برشمرد و با ورود به مبحث ایستایی شناسی دورکیم، طی شرح همبستگی اجتماعی با گونه های احکام حقوقی، از تقسیم کار که نتیجه پیشرفت جامعه، فرد و یا خرد و منطق بشری نبود و بلکه به واسطه اختلاف میان انسان ها و تنوع نیازها بوجود آمده سخن گفت و وجدان جمعی را وسیله ای برای رسیدن به اهداف مشترک در مسیر نیازهای مشترک دانست.

او خاطر نشان کرد: این اهداف مشترک ریشه در باورداشت های جمعی دارد که وقتی حالت مدون و قانونی پیدا کردند به قراردادهای اجتماعی تبدیل شده اند (تولد اخلاق اجتماعی). در چنین حالتی دورکیم برای درونی کردن وجدان جمعی فراگرد سوسیالیسم فرهنگی را پیشنهاد می دهد.

وی در ادامه پس از عنوان نظریه آسیب شناسی دورکیم، توجه به تفکیک اجتماعی و همبستگی عناصر و در اجزاء در هر ساختار را در این زمینه مهم دانست و برای تبیین بیشتر به شرح در نظریه خودکشی دورکیم، انواع آن و توضیح تضاد تحلیلی و مکتبی در این نظریه پرداخت.

دکتر اسماعیل زاده در مبحث پویایی شناسی اجتماعی دورکیم و در شرح اصل تفکیک یافتگی افزود: تقسیم کار در دو مفهوم اساسی خلاصه می شود:

الف) تفکیک ساختی و تمایزگذاری رسمی نقش های اجتماعی

ب) تاثیر این تفکیک در انسجام اجتماعی و نوع رابطه عناصر اجتماعی

وی گفت: به نظر می رسد دورکیم در زمینه مفهوم تفکیک ساختی و رابطه آن با انسجام در جوامع مختلف دنباله رو اسپنسر است. هر چند او بحث کمی و جمعیت را مطرح کرده است. از نظر دورکیم رشد حرکت تکاملی جوامع از همگنی به ناهمگنی است یعنی هر چه مقدار تفکیک کارکردی نقش ها بیشتر و متعدد و متکثر باشد، قدرت مقابله بیشتری با اوضاع و مشکلات خواهد داشت و این امر نشان دهنده مفهوم فرامکتبی تضاد و تفکیک یافتگی است.

او در پایان به چند نکته در مورد همبستگی اجتماعی و تقسیم کار اجتماعی از نظر دورکیم اشاره کرد:

• - تقسیم کار مورد نظر دورکیم اجتماعی است و صرفاَ اقتصادی نیست و با تخصصی تر شدن از حالت ساده به اندامی یعنی از مشابهت به وابستگی متقابل تغییر می یابد.
• - در تقسیم کار ابتدایی تر جوامع ساده، ما شاهد تفوق حقوق تنبیهی بر حقوق ترمیمی هستیم.
• - هر چه از همبستگی ساده به سمت اندام واره می رویم تضاد بیشتر می شود.
• - همبستگی اندام واره ناشی از تفاوت ها و تمایزات است و همین تفاوت و تمایزات در جامعه تضادی مثبت پدید می آورد.
• - بروز این تضادها ابتدا باعث نگرانی افراد می شود و انسجام را شدیدتر می کند و سپس ساختار اندام واره را به سوی برقراری همبستگی پویاتری می کشاند.

او در پایان به نقل قولی از گیدنز در شرح دورکیم اشاره کرد و گفت: گیدنز معتقد است در جوامع با همبستگی اندام وار، وجود تضاد به تخصصی شدن تکمیل شونده ای کشانیده می شود به صورتی که اندام واره ها می توانند بدون اینکه مانع بقای یکدیگر شوند در کنار هم وجود داشته باشند، در واقع تفکیک یافتگی کارکرد به اندام واره ها مجال و فرصت بقا می بخشد.

این نشست با پرسش و پاسخ و ذکر مصداق هایی توسط مخاطبان و سخنران این جلسه به پایان رسید.

 

*تهیه و تنظیم گزارش

 

• < قبلی
• بعدی >