(دکتری جامعه‌شناسی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات)

مقدمه

شیوع ویروس کرونا در جامعۀ ایران از تاثیرات و پیامدهای مختلفی برخوردار است. از جملۀ این تاثیرات متحول شدن آیین‌­های اجتماعی مرتبط با مرگ است که بازماندگان و داغداران را به شدت متاثر ساخته است. در اینجا تلاش می­‌شود تا با انجام مصاحبه‌­های کیفی تلفنی و اینترنتی با تعدادی از بازماندگان جانباختگان ناشی از کرونا و استفاده از روش اتنوگرافی مجازی، روایت­‌های بازماندگان از نحوۀ درگذشت متوفی و برگزاری آیین­‌های تدفین و ترحیم گردآوری شود تا شاید به این وسیله زمینۀ فهم و درک بخشی از مشکلات و مصائب آنها فراهم آید.

روایت فوت

بر اساس روایت مصاحبه شوندگان، درگذشتگان در خانه یا در بیمارستان فوت شده‌­اند و البته همگی آنها تجربه حضور در بیمارستان و تعامل با کادر درمانی را داشته‌­اند. آنها بعضاً از برخورد کادر درمانی بیمارستان‌­ها و از عدم امکان بازدید متوفی در روزها یا لحظات آخر گله مند هستند.

جعفر ساکن تبریز که پدر 69 سالۀ خود را بر اثر کرونا از دست داده است با اندوه و ناراحتی می­‌گوید: «ما پدر رو تحویل اورژانس دادیم و دیگه نتونستیم اون رو ببینیم».

او ادامه می‌­دهد: «پدرم 6 روز در بیمارستان بود و اصلاً اجازه نزدیکی و در کنار او بودن رو ندادن، با موبایل باهاش حرف می‌­زدیم».

مینو ساکن تبریز که پدر همسر 72 سالۀ خود را از دست داده است در توضیح تجربۀ خود، با لحنی غم زده می‌­گوید: «دو هفته قبل از فوت سرما خوردن و دوتا پزشک گفتن سرماخوردگی هست، احتمالاً تو راه بیمارستان فوت کردن و ایست قلبی کردن و به عنوان مشکوک به کرونا مشخص شد».

او ادامه می‌­دهد: «سردخونۀ بیمارستان جنازه رو نگه داشت و تحویل ندادن، آزمایش گرفتن و 2، 3 روز طول کشید تا جواب آزمایش بیاد و برگۀ فوت رو صادر کنن».

او با لحنی ناراحت و کمی عصبانی میگوید: «تو بیمارستان پرستارا خیلی توجه نمی­‌کردن و بداخلاقی می­‌کردن و رفتار اونا آدم رو ناراحت می­‌کرد، خیلی دور از پدر شوهرم وایستاده بودن چون می­‌گفتن مشکوک به کرونا است».

حامد ساکن رشت که پدر 70 سالۀ خود را در اوج همه گیری کرونا در گیلان (اسفند ماه) از دست داده است با لحنی اندوهگین می­‌گوید: «پدر بیماری قلبی داشت و چند روز احساس سرماخوردگی می­‌کرد، بردنشون درمانگاه و اونجا فوت کردن. علت مرگ رو گفتن ایست قلبی به علت کرونا».

او در مورد نحوۀ برخورد کادر درمانی در درمانگاه با لحنی ناراحت و دلسوزانه می­‌گوید:«کادر درمانی به اندازه کافی مشکلات خاص خودشون رو داشتن و نمی‌­شد از اونها توقع زیادی داشت». او ادامه می­‌دهد: «خیلی وضع بدی بود، ما پدر رو با لباس شخصی خودش بردیم درمانگاه و اونجا لباس‌ها رو عوض نکردن ... سردخونۀ بیمارستان خالی نبود، ما جنازه پدر رو یک شب تو خونۀ خودمون نگه داشتیم».

پریا ساکن تهران که در روز 12 فروردین خواهر 70 سالۀ خود را از دست داده است با ناراحتی و افسوس می­‌گوید: «خواهرم سرطان داشت و در خانه شیمی درمانی می­‌شد. یکدفعه پلاکت خونش پایین اومد و پزشکش گفت که باید به بیمارستان ببریمش. تو بیمارستان خواهرم رو تو یه اتاق ایزوله قرار دادند که هیچ کس حق دیدارش رو نداشت و بعدا به آی سی یو بردنش و اونجا کرونا گرفت و گفتند بر اثر کرونا فوت کرده».

او ادامه می­‌دهد:«بعد از فوت اجازه ندادن هیچ کس ببینتش، فقط صورتش رو تو بیمارستان به پسرش نشون دادن که خیلی بی‌تابی می­‌کرد».

نازنین ساکن تهران که پدر همسر 68 سالۀ خود را بر اثر کرونا از دست داده است در توصیف نحوۀ فوت می­‌گوید: «پدر شوهرم رو بردن بیمارستان و اونجا گفتن کرونا گرفته و چند روز بعد هم فوت کرد».

غنچه ساکن تهران که خالۀ 65 سالۀ خود را بر اثر کرونا از دست داده در مورد نحوه فوت خاله‌­اش می­‌گوید: «برای تبریک سال نو با خاله‌­ام تماس گرفتیم و فهمیدیم که سرما خورده و مریضه. گفت می‌­ترسم برم دکتر و آلوده بشم. دو هفته بعد بردنش بیمارستان و گفتن کرونا گرفته و دو روز بعد فوت شد».

روایت تدفین

اغلب مصاحبه شوندگان در برگزاری مراسم تشییع و تدفین با مضیقه‌­ها و محدودیت‌­های ویژه­‌ای مواجه بوده‌­اند. در اغلب موارد تنها تعداد انگشت شماری از بازمانده­‌ها از امکان حضور در این آیین برخوردار شده­‌اند. اجساد غالباً با آب غسل داده نشده­‌اند، نماز میت برگزار نشده است و سنت تلقین به جا آورده نشده است.

جعفر ساکن تبریز که پدر خود را بر اثر کرونا از دست داده است از عدم برگزاری مراسم تشییع و تدفین صحبت م‌ی­کند. او حتی در مورد غسل دادن یا غسل ندادن جنازه نیز مطمئن نیست و با شک و تردید در این مورد صحبت می‌­کند. او می­‌گوید: «خودشون جنازه رو دفن کردند، هیچ مراسمی نبود، هشت نفر رفته بودیم برای تدفین و با فاصله زیاد وایستاده بودیم».

مینو ساکن تبریز که پدر همسر خود را از دست داده است نیز از عدم برگزاری مراسم تشییع و تدفین صحبت می­‌کند: «تشییع که برگزار نشد، تو مراسم تدفین فقط 5، 6 نفر آمده بودن؛ بچه‌­های خودش و اقوام نزدیک که از دور وایستاده بودن».

حامد ساکن رشت در مورد ترتیبات برگزاری مراسم می­‌گوید: «حدود 8 تا 10 نفر در مراسم تدفین حاضر بودن، شستشو، تشییع جنازه، نماز میت و تلقین هیچ کدوم برگزار نشد. پدر رو تو یه پلاستیک پیچیده بودن. مرتب با آهک ضد عفونی می‌­کردن و قبل از خاکسپاری روی جسد وایتکس ریختن و بعد آهک و خاک ریختن روی جنازه».

پریا ساکن تهران وقایع روز خاکسپاری خواهرش در تاریخ 12 فروردین و در بهشت زهرا را اینگونه شرح می­‌دهد: «برای مراسم تدفین 7 نفر رفتیم؛ من، برادرم، پسرش، برادرزاده‌­ها و یک خواهر زاده. جنازه رو برای غسل دادن بردن غسال خونه و خیلی طول کشید تا بیارن. جنازه رو تو یه پلاستیک خیلی ضخیم پیچیده بودن و احتمالاً توی جسد رو هم آهک زده بودن. من و برادرم چون سن مون بیشتر بود لباس مخصوص پوشیده بودیم و بقیه هم ماسک و دستکش پوشیده بودن».

او ادامه می‌­دهد: «جنازه رو با آمبولانس آوردن و به ما گفتن خودتون جنازه رو تا دم قطعه ببرین و این کار باعث ناراحتی ما شد. توقع داشتیم خودشون این کار رو انجام بدن. ما احساس کردیم چون جسد کرونایی بود این کار رو نکردن».

او از عدم حضور روحانیون برای خواندن نماز و انجام ترتیبات مرسوم احساس تعجب و شگفتی می‌­کند: «نماز و تلقین اصلا خونده نشد و هیچ روحانی اونجا حاضر نبود».

پریا اشاره می­‌کند که همه خویشاوندان زمان برگزاری مراسم خاکسپاری را از آنها می­‌پرسیدند تا برای خواهرش نماز میت بخوانند: «همه فامیل تلفنی ساعت مراسم رو می­‌پرسیدن تا تو همان زمانی که جنازه رو خاک می­‌کردن نماز بخونن».

نازنین ساکن تهران که پدر همسر خود را بر اثر کرونا از دست داده است در مورد برگزاری مراسم تدفین می‌­گوید: «فقط چند نفر از نزدیکان متوفی تونستن با حفظ فاصله تو خاکسپاری شرکت کنن و یکی از پسراش هم از مراسم فیلمبرداری می­‌کرد و از طریق لایو اینستاگرام به صورت زنده برای بقیه اقوام و دوستان پخش می­‌کرد».

لازم به ذکر است که نویسنده خود از طریق اینستاگرام تصاویر پخش شده از این خاکسپاری را مشاهده ­کرد و به اتنوگرافی مجازی این آیین پرداخت (20/1/99).

بر اساس اتنوگرافی مجازی انجام شده، در هنگامی که جنازه متوفی به وسیله­ی خودروی حمل اجساد به کنار قبر آورده شد چهار نفر از نزدیکان، جنازه را که روی برانکار قرار داشت برداشتند و در کنار قبر بر روی زمین قرار دادند تا نماز میت به وسیلۀ حاضران خوانده شود. همچنین حاضران با حفظ فاصله از یکدیگر و از جنازه بر دور متوفی حلقه زدند و به عزاداری پرداختند، در حالی که هیچ یک اجازه نداشتند جنازه را لمس کنند و به منظور خواندن فاتحه بر بالین متوفی حاضر شوند.

در هنگامی که جنازه متوفی به وسیلۀ خاکسپار که لباس ضد کرونا بر تن داشت در قبر قرار گرفت فیلم بردار از او درخواست کرد که اجازه دهد یکی از نزدیکان به منظور خواندن تلقین وارد قبر شود و البته این کار ممنوع اعلام شد و با آن مخالفت شد.

فیلم بردار «عمه فاطمه»، «عمو حسین» و دیگران را مخاطب قرار می‌­داد و خطاب به آنها می­‌گفت: «شما که دوست داشتید در مراسم حاضر باشید و به علت کرونا نتونستید به اینجا بیاین، به قبر برادر خودتون نگاه کنید و ترتیبات مراسم رو دنبال کنید».

به گفتۀ فرزند متوفی که «لایو» را تهیه می کرد، درگذشته از بازاریان و از متولیان یکی از هیأت­‌های تهران بود و 400 تا 500 نفر از خویشاوندان، اقوام، آشنایان، دوستان و همکاران این مراسم را به صورت مجازی دنبال می کردند. آنها پیام‌های مختلفی مبنی بر تسلیت به بازماندگان، آرزوی رحمت و مغفرت الهی و اذکار مختلف مانند «لا اله الا الله»، «یا علی»، «یا حسین»، «یا زهرا» و ... را در این صفحه می‌نوشتند و از امکان حضور آنلاین در این مراسم تشکر می‌کردند.

غنچه ساکن تهران در مورد برگزاری مراسم تدفین خاله‌­اش می­‌گوید: «خاله­‌ام یه پسر مجرد تو خونه داشت و فقط اون و برادرم برای خاکسپاری رفتن... بچه های دیگه­ خاله‌­ام هم کرونا گرفته بودن و نتونسته بودن برای مراسم برن».

او با صدایی محزون و گریان ادامه می‌­دهد:«هیچ کدوم از ما برای تشییع جنازه و خاکسپاری نرفتیم، یعنی بهمون گفتن نیاین».

روایت یادبود

هیچ کدام از بازماندگان و داغداران مصاحبه شونده مراسم ترحیم و مجالس یادبود را به نحو عمومی و با حضور اقوام و خویشاوندان برگزار نکرده‌­اند و همگی تاکید داشتند که بعد از اتمام همه گیری کرونا این کار را انجام خواهند داد. در موارد نادری، برخی از بازماندگان نزدیک و درجۀ اول در منزل یکی از بازماندگان دور هم جمع شده‌­اند و در مواردی نیز مراسم یادبود با استفاده از فضای مجازی برگزار شده است. تمام مصاحبه شوندگان اظهار داشتند که خویشاوندان، دوستان و نزدیکان از تلفن برای عرض تسلیت و صحبت با بازماندگان استفاده کرده‌­اند.

جعفر ساکن تبریز که پدر خود را بر اثر کرونا از دست داده است در این مورد می­‌گوید: «هیچ مراسمی برگزار نشد سعی کردیم تو قرنطینه باشیم. فقط تو همون روزای اول خواهر و برادری جمع شدیم و بقیه تلفنی بهمون تسلیت گفتن».

او در مورد استفاده از فضای مجازی برای برگزاری مراسم می­‌گوید: «نه! حوصله اینترنت رو نداشتیم».

مینو ساکن تبریز که پدر شوهرش بر اثر کرونا درگذشته است و شوهرش نیز به کرونا مبتلا شده است می‌­گوید: «همسرم بعد از خاکسپاری تو قرنطینه بود. ما هم 14 روز تو قرنطینه بودیم. هیچ مراسمی برگزار نشد. اقوام فقط تلفنی در تماس بودن و تسلیت می­‌گفتن».

او در مورد شیوه­‌های جایگزین برگزاری مراسم یادبود می­‌گوید: «ختم قرآن خونگی داشتیم. همسرم خودش قرآن می­‌خوند و ما هم نماز و دعا و قرآن می­‌خوندیم. فامیل هم همه می‌­گفتن براش نمار می‌خونیم، قرآن می‌­خونیم و ...»

حامد ساکن رشت در مورد مراسم ترحیم پدرش می­‌گوید: «پدر تو محل خیلی سرشناس بود و خیلی­‌ها دوست داشتن بیان برای تسلیت گفتن. خودمون اطلاعیه دادیم که امکان برگزاری مراسم ترحیم به علت ویروس کرونا وجود نداره و به محض خروج از بحران مراسم برگزار می­شه».

او می­‌گوید:«اگر می­‌خواستیم می‌­تونستیم یه جای امن پیدا کنیم و مراسم رو بگیریم اما اگه کسی دچار می­شد عذاب وجدان شدیدی می­‌گرفتیم».

حامد ادامه می­‌دهد:«تو خانه هیچ مراسمی نبود. هر کس می‌­خواست به دیدن ما بیاد، مخالفت می­‌کردیم. عذاب وجدان داشتیم که خودمون تو مراسم خاکسپاری بودیم و آلوده هستیم .... بعد از خاکسپاری پدر، هیچ کس از نزدیکان سر خاک یا خونه ایشون نرفت تا او نجا رو ضد عفونی کنیم».

او در مورد استفاده از فضای مجازی و راهکارهای جبران برگزاری نشدن مراسم می­‌گوید: «از اینترنت در حد ارسال اطلاعیه و اعلامیه استفاده شد، نمی‌دونستم باید چی کار کنم؟». «فعلاً فقط تصمیم گرفتیم هزینه برگزاری مراسم رو خیرات بدیم برای شادی روح ایشون».

پریا ساکن تهران که خواهرش را از دست داده است از برگزار نشدن مراسم ترحیم و برگزاری یک مراسم مجازی با استفاده از نرم افزار «زوم» صحبت می­‌کند: «اقوام و نزدیکان همه «زوم» رو نصب کردن و همه با هم در ارتباط بودیم، از تهران، از اراک، از اصفهان، از آمریکا، از کانادا، از سوئد ... من و دخترم رفتیم خونه برادرم و با فاصله نشستیم و از اونجا با هم تو زوم بودیم. خود دختر خواهرم تو سوئده و از اونجا شرکت می­‌کرد، دختر برادرم آمریکا است ... بعد یه روحانی صحبت کرد و در مورد خواهرم حرف زدیم و ....».

او در مورد شیوه‌­های جایگزین برگزاری مراسم ادامه می‌­دهد: «مردم خیلی همدردی کردن، همه جا تو فیسبوک، تو فضای مجازی، هر روز به من، پسرش و برادرم زنگ می­زنن، خیلی دسته گل فرستادن. ما هم خودمون به خیریه پول دادیم و اونها به جای گل برامون کارت فرستادن.... تو ساختمون خواهرم عکسش رو باحلوا و دسته گل گذاشتن تو لابی ساختمون».

پریا تاکید می‌­کند که برای برگزاری مراسم چلهم هم از نرم افزار «زوم» استفاده خواهند کرد و حتماً بعد از پایان همه گیری کرونا و امکان بازگشت دختر خواهرش از سوئد مراسم یادبود را با حضور اقوام و دوستان برگزار خواهند کرد.

نازنین ساکن تهران که پدر همسرش و از متولیان هیأت بر اثر کرونا مرحوم شده از برگزاری مراسم ترحیم به صورت مجازی در اینستاگرام صحبت می­‌کند. بر اساس اتنوگرافی مجازی انجام شده، در روزهای سوم و هفتم بعد از فوت، پست­‌های مختلفی که حاوی تلاوت قرآن، سخنرانی و مداحی بودند در صفحه منتسب به هیأت قرار گرفتند و یاد و خاطره متوفی در قالب فیلم‌­ها، تصاویر و نوشته­‌های گوناگون گرامی داشته شد.

غنچه ساکن تهران که خالۀ خود را بر اثر کرونا از دست داده از عدم برگزاری هیچ مراسمی و در عوض استفاده از فضای مجازی برای درخواست خواندن فاتحه و ... از اقوام و دوستان صحبت می‌­کند: «ما هیچ مراسمی نداشتیم. من دوست ندارم تو اینترنت بقیه رو ناراحت کنم اما فقط برای اینکه بقیه فاتحه بخونن و یاد خاله ام باشن چند تا پست گذاشتم».

روایت مصائب

برخی از بازماندگان مصاحبه شونده دیوانسالاری حاکم بر بیمارستان­‌ها، درمانگاه­‌ها و بهشت زهرا را از جمله مسائل و مشکلات خود می­‌دانند و برخی از سختی تهیه دارو و از نبود لوازم بهداشتی به میزان کافی ناراضی هستند. اما به نظر می‌­رسد مهمترین مشکل آنها عدم برگزاری مراسم تدفین و ترحیم به نحو مناسب و درخور است که موجب تعمیق اندوه و سوگ آنها و تشدید مسائل عاطفی و احساسی در ایشان شده است.

مینو ساکن تبریز در این مورد با لحنی اندوهگین و حسرت آمیز می‌­گوید: «برگزار نشدن خاکسپاری بیشتر اذیتم می‌­کنه، ای کاش می­شد با هم بودیم، فامیل می‌­آمدن، جمع می­‌شدیم تا به نبودش عادت می­‌کردیم».او که همسرش هم به کرونا مبتلا شده و در قرنطینه است ادامه می­‌دهد: «نتونستیم درست و حسابی گریه کنیم، نتونستیم با هم باشیم... نتونستیم درست و حسابی عزاداری کنییم، حتی نتونستیم همدیگه رو در آغوش بگیریم و این اذیتم می­‌کنه».

حامد ساکن رشت در مورد برگزار نشدن مراسم ترحیم پدرش و رنجی که از این بابت متحمل شده است می­‌گوید: «ما سال پیش مادر رو از دست دادیم و خیلی آبرومندانه مراسم رو برگزار کردیم اما حالا ....».

او با لحنی تاسف آمیز ادامه می­‌دهد: «پدر در روستایی نزدیک رشت زندگی می‌­کردن که خیلی از امکانات مثل آب و برق و ... با همت پدر به اونجا رفته بود. برای مردم خیلی سخت بود که در چنین شرایطی ایشان فوت کردن... بدون هیچ مراسمی، بدون هیچ یادبودی ...».

پریا ساکن تهران که خواهرش را از دست داده مشکلات خود و خانواده­‌اش در زمینۀ عدم برگزاری مراسم ترحیم را اینگونه توضیح می‌­دهد:«خواهرم هنرمند شناخته شده‌­ای بود و اگه مراسم برگزار می‌­شد خیلی­‌ها می‌­آمدن. الان دختر خواهرم تو سوئد تنها است و نم‌ی­تونه بیاد ایران، خیلی نگرانش هستیم و براش ناراحتیم».

نازنین که پدر همسرش را بر اثر کرونا از دست داده در مورد مشکلات خود و خانواده در جریان برگزاری مراسم تدفین و ترحیم می­‌گوید: «پدر همسرم متولی یک هیأت بود و خیلی­‌ها دوست داشتن در مراسم تدفین و ترحیمش شرکت کنن. اگه الان شرایط عادی بود حدود دو هزار نفر تو مراسمش شرکت می‌­کردن اما الان حتی بچه‌­هاش جرات ندارن تو یه خونه سر یه سفره بشینن».

بر اساس اتنوگرافی مجازی انجام شده از این مراسم تدفین (20/1/99)، فرزند فرد درگذشته در طول انجام مراسم بارها اشاره کرد که متوفی در غربت و تنهایی به خاک سپرده می­‌شود و از شرکت کنندگان در «لایو» اینستاگرام درخواست می‌کرد که برای درگذشته فاتحه بخوانند یا در خواندن نماز میت حضار را همراهی کنند.

در نهایت، غنچه در مورد مهمترین مشکلات خود و خانواده ­اش با لحنی گریان می‌گوید: «همین ناراحتمون می کنه که نتونستیم هیچ کدوم از مراسمش رو بریم یا مراسمی بگیریم همین برامون سخت بود».

مؤخره

یافته­‌های فوق نشان می‌­دهند که در شرایط امروز، برگزاری آیین­‌های تشییع، تدفین و ترحیم به حالت تعلیق درآمده‌­اند. خانواده‌­های بازمانده از امکان جمع شدن در کنار هم و برگزاری مراسم یادبود جمعی برای متوفی محروم‌­اند. بازماندگان و داغداران با نیازها، مشکلات و مسائل گوناگونی در محیط­‌های بیمارستانی، در زمینۀ برگزاری مراسم عزاداری، در مورد انجام سوگواری و ... مواجه‌­اند و شیوه‌­های جایگزین به منظور اعلام تسلیت و همدردی از سوی اقوام، دوستان و آشنایان مورد استفاده قرار می­‌گیرند.

خانواده­‌ها و بازماندگان فرد درگذشته بر اثر کرونا از جهات مختلف تحت فشار قرار دارند. آنها غم و سوگ درگذشت عضوی از خانوادۀ خود را به دوش می­‌کشند و در عین حال به دلیل رعایت دستورات بهداشتی نمی‌­توانند نزدیکان و خویشاوندان خویش را در آغوش بگیرند و خود را در دستان آنها رها سازند. آنها باید با رعایت پروتکل­‌های بهداشتی به سوگواری و عزاداری بپردازند و فاصلۀ فیزیکی لازم را با دیگران رعایت کنند. خانواده­‌های بازمانده می­‌خواهند فرد درگذشته را از نزدیک ملاقات کنند، او را برای آخرین بار در آغوش بگیرند، متوفی را با حضور اقوام و خویشاوندان تشییع کنند، در آیین‌­های تدفین و ترحیم او به نحو فعال شرکت کنند و این آیین‌­ها را به نحوی مناسب برگزار نمایند. خواسته­‌هایی که در شرایط فعلی غالباً از امکان تحقق برخوردار نیستند.

 

منبع: خبرگزاری شفقنا / 15 اردیبهشت 99

 

 

 

• < قبلی
• بعدی >