گروه علمی- تخصصی جامعه‌شناسی شهر و مطالعات منطقه ای روز شنبه 27 آذر ماه 1400 نشست «بررسی نسبت حق به شهر با اقتصاد سیاسی طرح­‌های شهری (مطالعه موردی پل صدر شهر تهران)» را به صورت مجازی و در فضای اسکای روم برگزار کرد. معصومه اشتیاقی (جامعه‌­شناس، پژوهشگر و نویسنده)، حسین ایمانی جاجرمی (عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، محمد فاضلی (عضو هیات علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی) و میثم بصیرت (عضو هیات علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران) در این نشست به سخنرانی پیرامون این موضوع پرداختند.

مریم ایثاری دبیر گروه جامعه‌­شناسی شهر و مطالعات منطقه­‌ای انجمن جامعه­‌شناسی ایران در ابتدا به معرفی ارائه دهنده بحث این جلسه و اساتیدی که با عنوان ناقد در نشست حضور داشتند، پرداخت و سپس جلسه با ایراد سخنرانی معصومه اشتیاقی ادامه یافت. او نتایج پژوهش رساله دکتری خود در رشته جامعه‌شناسی را شرح داد.

اشتیاقی در ابتدای سخن به اهمیت حق به شهر در سیاستگذاری و برنامه‌­ریزی شهرها پرداخت و درباره اهمیت حق به شهر در روند توسعه پایدار شهرها افزود: پایداری شهرها امکان پذیر نیست مگر با لحاظ کردن متغیرهایی که بتواند مجموعه ذینفعان درون شهر را در بر گیرد.

او در ادامه اهمیت تصمیمات در آینده شهرها و این که هر تغییر در فضای شهری می‌تواند تاثیر ماندگاری بر نابرابری‌های موجود در شهر بگذارد را شرح داد و اضافه کرد: مکان‌یابی خدمات شهری خود عاملی برای تغییر درآمد افراد و در نتیجه بازتوزیع ثروت و منشا نابرابری است. توسعه در کاربری‌ها مانند ساختن اتوبان در یک منطقه، عریض کردن خیابان‌ها و یا تراکم ساخت و سازها مانند توسعه برج‌‏ها و تراکم ساختمانی در شهر، زندگی مردم محلی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

وی گفت: در دو دهه اخیر در شهر تهران حجمی از پروژه­‌های توسعه طرح‌­های شهری اجرا شد. یکی از کلان پروژه های شهر تهران احداث پل طبقاتی صدر در شمال تهران بود. اما این که این طرح‌های توسعه شهری چقدر هم راستا با حقوق شهروندی بوده است سوال محوری اشتیاقی با پژوهش در مورد پل صدر بود که سعی کرد به بازخوانی مفهوم حق به شهر در عرصه سیاستگذاری و برنامه‌ریزی شهر تهران بپردازد.

اشتیاقی با اشاره به پروژه‌های توسعه‌ای و به طور خاص حمل و نقل شهر خاطر نشان کرد: در دهه‌های اخیر، زمین یا همان فضا، قلمرو مهم برای تولید و جذب مازاد سرمایه برای تولید و بهره­‌کشی فضا مورد توجه نظام سرمایه­‌داری قرار گرفت. زمین شکل موهومی از سرمایه شد که انتظارات رانت را در خود آبستن دارد. تجربه‌­ها نشان می­‌دهند و پژوهش­‌های اخیر تاکید می­‌کنند که به قول کالین کلارک حمل و نقل در واقع سازنده و نابود کننده شهرهاست.

ایشان در ادامه به بحث فضا از دیدگاه هانری لوفور و دیوید هاروی پرداخت و گفت: از دید لوفور فضا، زندگی و بازتولید روابط اجتماعی سرمایه‌­داری، قدرت‌شهر را شکل می‌­دهد. لوفور فضا را پیش شرط اساسی برای بازتولید و تحول در روابط اجتماعی می‌­داند. هر تغییر در فضای شهری می‌تواند تاثیر ماندگاری بر نابرابری‌های موجود در شهر به جا گذارد و هر اقدام توسعه‌ای در فضای شهری با عدالت اجتماعی ارتباط مستقیم دارد.

اشتیاقی در ادامه بحث حق به شهر در طرح‌های شهری به این منظر اشاره کرد که نحوه تامین مالی، تاثیرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی ابر پروژه‌­های شهری مهم است. این که ساخت بزرگراه‌ها و پل‌ها چه تاثیری بر محلات مجاور طرح و در سطح کلان کل شهر تهران بر جا می­‌گذارند. مانوئل کاستلز در خصوص سازماندهی فضا در جامعه سرمایه‌­داری اعتقاد دارد: تسلط نظام اقتصادی، اساس سازماندهی فضایی را تعیین می کند و این فعالیت‌های اقتصادی‌اند که سازماندهی فضا را بر عهده دارند.

او درباره کلان پروژه صدر، اسناد بالادستی توسعه تهران را مورد بررسی قرار داد و با تکیه بر آمار و داده‌ها اثر انواع وسایل نقلیه عمومی و خصوصی در ترافیک و آلودگی هوای شهر تهران را نشان داد. هم چنین وضعیت وسایل نقلیه در جابجایی شهروندان را نیز توضیح داد. یافته های پژوهش درباره پل صدر حاکی از آن بود که این پروژه با هزینه بالای 6500 میلیارد از محل درآمد شهر تهران در سال 1390 تا 1392 ساخته شد. در همان بازه زمانی تهران از نظر توسعه حمل و نقل عمومی از طرح جامع تهران عقب تر بوده است. نکته مهم‌تر آن که مهم‌ترین مساله تهران در دو دهه اخیر از دید ساکنان و مدیران شهری همان آلودگی و ترافیک شهر تهران است. بخش عمده محل تأمین درآمد شهر تهران از محل تراکم فروشی بوده است. یکی از پیامدهای پنهان اقدام سرمایه بر بدون برگشت بودن سرمایه در شهر تهران آن بوده است که در نقاط مختلف تهران به دلیل تراکم فروشی، حجم ترافیک بیش از توان شبکه­‌های تردد به سیستم حمل و نقل شهری وارد شده است. در تهران شاهد تغییرات در کاربری زمین بدون مطالعه تبعات جاذب یا مولد سفر بودن و پیش‌­بینی فضای مورد نیاز جهت پارکینگ هستیم .

او در بخش پایانی بحث خود افزود: اشکال فراحکمروایی در طی برنامه‌­ریزی و سیاستگذاری قادر است نتیجه مطلوب­‌تری را رقم زند. برنامه‌­ریزی هم‌زمان فضایی و حمل و نقل در کلانشهرها امر مهم و تاثیرگذار بر حل پیچیدگی و یکپارچه‌­سازی نظام تصمیم‌­گیری است. بدون شک الگوهای توسعه شهری، زمین و محیط اطراف شهرها را به صورت ناپایدار به مصرف می‌رساند. تدابیر و تمهیدات گسترده­ای را می‌­توان جهت تحقق کاربری زمین پایدار به کار گرفت و باید در هر اقدام توسعه‌­ای قبل از تصمیم­‌گیری، ظرفیت­‌های مشارکت فعال شهروندان در فرایند تصمیم‌­سازی ایجاد شود. این امر موجب همراهی و تسهیل در انجام مداخله و رسیدن به نتیجه مطلوب پایدار خواهد شد. تجربه جهانی نشان داد موفقیت هر اقدام توسعه‌­ای در گروی پیوند آن با نیاز واقعی جامعه است. الگوی توسعه‌­ای موفق خواهد بود که بتواند با کمترین هزینه بیشتر خروجی پایدار را برای اکثریت ذینفعان شهری و به ویژه اقشار در حاشیه ایجاد نماید. بی‌­شک حکمروایی شهری و رسیدن به دموکراسی در شهر بدون در نظر گرفتن بایدهای حق به شهر در هر اقدام و مداخله‌­ای که با تبدیل فضای عمومی به فضای خصوصی همراه خواهد بود، امکان­پذیر نیست.

در بخش دیگری از این نشست، حسین ایمانی جاجرمی عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه تهران و مدیرگروه جامعه­‌شناسی شهر و مطالعات منطقه‌­ای به رساله‌­هایی مشابه کارهای خانم اشتیاقی اشاره کرد و گفت: توجه به حق به شهر در طرح‌­های توسعه شهری موجب می­‌شود احتمال موفقیت برنامه‌­ها توسط مدیران شهری بالا رود.

او با اشاره به پیشینه تاریخی اولین برنامه جامع توسعه تهران گفت: به نحوی شهر را تعریف کرده بودند که متناسب با نیاز طبقات اجتماعی بالا بازسازی شود.

ایشان اهمیت این نگاه را در طول فرایند توسعه تهران مهم برشمرد و اضافه کرد: این امر تاثیر منفی بر روند توسعه تهران بر جا گذاشته شده است و ما شاهد تعریف پروژه‌­ها و طرح‌­های توسعه شهری در تهران بودیم که بازتولید کننده نابرابری و شکاف در سطح کلان اجتماعی شده است. در راستای عدم توجه به حقوق شهروندی در تعریف پروژه‌­های توسعه شهری به مواردی مانند؛ مورد محله اکباتان می‌توان اشاره کرد که در نتیجه تعریف طرح‌­های توسعه موجب اختلال در زیست ساکنان محله شد.

در ادامه جلسه محمد فاضلی (عضو هیات علمی گروه جامعه‌­شناسی دانشگاه شهید بهشتی) به بحث مهم سیاست‌­پژوهی در تحقیقات علمی و نیاز جامعه به چنین پژوهش­‌هایی پرداخت. وی گفت: جنس پژوهش‌­هایی مانند کار برای شناخت و عمومی‌­سازی دانش درباره مسائل شهر نیازمند شکلی از سیاست‌­پژوهی است که زمینه دموکراسی ژرف اندیش را در جامعه به همراه دارد. ایجاد بسترهای حق اعتراض و نقد به روند اجرای برنامه‌ها و بودجه که برای شهر هزینه می­‌شود باعث می­‌شود تا کارایی جامعه به سمت مشارکت مدنی سوق داده شود. هزینه‌­ای که برای ساخت پل صدر شد می‌­توانست صرف تجهیز حمل و نقل عمومی شود. ضمن این که هیچ پاسخگویی و شفافیتی درباره طرح صورت نگرفته است. حقوق شهروندی ایجاب می­‌کند تا درباره سیاست‌­ها و برنامه­‌های توسعه شهری از شهروندان نظرخواهی شود.

سپس میثم بصیرت (عضو هیات علمی شهرسازی دانشگاه تهران) به ایراد سخن پرداخت و به روند سیاستگذاری و برنامه‌­ریزی شهری در تهران اشاره کرد و گفت: در تهران ریل برنامه­ بر محوری بود که تهران در سطح کلان شهرهای جهان رشد کند اما به دلایل مختلف زیربنایی و اجتماعی و اقتصادی به سود یک عده سرمایه‌دار و پیمانکاران کلان پیش رفت. منطقه 22 تهران در برنامه جامع تهران نبوده است ولی تامین منابع مالی برای هزینه­ طرح­‌های شهری تهران باعث فروش بخشی از شهر شده است که در تعارض با حقوق شهروندی است.

در جمع‌بندی مباحث این جلسه بر لزوم توجه به مفهوم حقوق شهروندی در اجرای سیاست‌­ها و برنامه‌های توسعه تاکید شد تا شهروندان در شهر دیده شوند. پایداری طرح­‌های توسعه مستلزم در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی در کنار سایر ابعاد محیطی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی است.

 

• بعدی >