تحرک جامعه‌شناسی خاورمیانه
سید فرید العطاس*
اولین [نشست] از آنچه ممکن است مجموعه نشست‌های منطقه‌ای جامعه‌شناسی در و درباره خاورمیانه باشد (جامعه‌شناسی خاورمیانه و جامعه‌شناسی در خاورمیانه) ۲۸ و ۲۹ می ۲۰۱۱ در تهران برگزار شد. این نشست با عنوان «همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر»، جامعه‌شناسان عرب، ایرانی و ترک را از کشورهای منطقه و فراسوی آن گرد آورده بود. کنفرانس توسط انجمن جامعه‌شناسی ایران با همکاری انجمن بین المللی جامعه‌شناسی و حمایت بنیاد علم و فرهنگ استانبول، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، پژوهشکده دین و اندیشه مشهد، مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین المللی، و بخش علوم اجتماعی انتشارات جامعه‌شناسان سازماندهی شده بود. پنجاه و اندی مقاله در طول دو روز ارائه شد که نیمی از آن‌ها به فارسی بود.
سخنرانی افتتاحیه توسط مایکل بورووی و ریش سفید جامعه‌شناسی ایران، غلامعباس توسلی ایراد شد. بورووی اظهارات خود را به این معطوف کرد که آنچه در این کنفرانس به عنوان مهم‌ترین مسأله احساس می‌شود، تاسیس یک جامعه‌شناسی منطقه‌ای در خاورمیانه است. از چنین جامعه شناسی‌ای انتظار می‌رفت که فرایند‌ها را نه تنها درون ملت‌ها بلکه میان ملت‌ها نیز درک کند. بورووی خاورمیانه را به عنوان آزمایشی برای امکان یک جامعه‌شناسی جهانی دید، مضافاً آنکه منطقه می‌تواند در همگانی کردن جامعه‌شناسی مشارکت کند. توسلی، به‌طور کلی همگام با موضع بورووی، توجهات را به رویکردهای جایگزین در اندیشه اجتماعی جلب کرد، با تکیه بر اینکه به طور مثال ایده‌هایی در جامعه‌شناسی، نظیر جامعه مدنی، وجود دارد که خاستگاه‌شان نه یونان باستان که ایران پیش و یا پس از اسلام است.
بحث‌ها درباره جامعه‌شناسی در خاورمیانه عمدتا ارزیابی انتقادی جایگاه جامعه‌شناسی و تاکید بر نیاز به در نظر گرفتن جایگزین‌های خاورمیانه‌ای برای سنت‌های غربی است. این کنفرانس نیز استثناء نبود. چند مقاله، توسط تینا اویس، سری حنفی، مایکل کوهن و ابراهیم توفیق در خصوص مشکله‌ی جایگاه جامعه‌شناسی در خاورمیانه به طور مثال شرق‌شناسی یا وابستگی آکادمیک بحث کردند. هرچند شرکت کنندگان به سرعت به اینکه موضوع نه مشارکت در ضربه زدن به غرب، که انجام درست جامعه‌شناسی است، اشاره کردند. این به معنی گسترش افق‌هایمان از فراسوی دانشی که در غرب شکل گرفته به سمت خاورمیانه و دیگر مناطق به عنوان منابع مفهومات و نظریه هاست. قطعا، هر کس غالباً نداهایی در خصوص جامعه شناسی‌های بومی یا جایگزین می‌شنود. این امر امیدبخش بود که این کنفرانس تنها درباره این ندا‌ها بحث نمی‌کرد بلکه مثال‌هایی از منابع خاورمیانه‌ای برای اندیشه اجتماعی ارائه می‌کرد. سعید اوزرورلی، محمد توکل و سید جواد میری درباره کارهای مجموعه‌ای از اندیشمندان ایرانی و ترکی قرن ۱۹ و ۲۰ بحث کردند و تأکید داشتند که مضمون اندیشه‌های آنان [اندیشمندان] باید به طور جدی برای بنیان گذاری جامعه‌شناسی خاورمیانه‌ای در نظر گرفته شود. همچنین، منابع جامعه‌شناسی خاورمیانه‌ای به اندیشه اجتماعی تعریف شده محدود، محصور نشده بود بلکه آن‌گونه که بیوک محمدی اشاره کرد تا ]حیطه[ ادبیات نیز گسترش یافته بود. چنین جامعه شناسی‌ای اندیشه‌های غرب را نادیده نمی‌گیرد بلکه به شیوه‌ای خالقانه آن را تلفیق می‌کند. اوزرورلی به این اشاره کرد که چگونه این ]امر[ توسط چند متفکر عثمانی قرن ۱۹ محقق شده بود. مسأله دیگر، در مرکزیت بحث‌های جامعه‌شناسی در خاورمیانه، رابطه بین اسلام و جامعه‌شناسی است. ریاض حسن بر اساس تجربیات گسترده‌اش در آموزش و پژوهش در این زمینه، در این باره بحث کرد که یک جریان درباره جامعه‌شناسی اسلام ممکن است چگونه باشد. این ]امر[ ناگزیر این پرسش را ایجاد می‌کند که آیا تضادی میان رهیافت الهیاتی و جامعه‌شناختی، به ویژه وقتی در ارتباط با توضیح خاستگاه اسلام باشد، وجود دارد. مقاله سارا شریعتی، این رابطه پرابلماتیک را با جزئیات مطرح کرد و با این کار، بطور مشخص آراء خودش را از آراء جامعه‌شناسی اسلامی متمایز کرد. همچنین، به طور هم‌زمان کنفرانس شامل سخنرانی‌هایی از چند تن از روحانیون می‌شد که ایده یک جامعه‌شناسی اسلامی را پرورش دادند، و موضعی خصمانه‌تر نسبت به جامعه‌شناسی غربی اتخاذ کردند.
بسیاری از شرکت کنندگان نسبت به ایده ادامه دادن نشست به صورت سالانه یا دو سالانه بسیار مشتاق بودند. تدابیری در حال انجام است تا کنفرانس بعدی درباره اندیشه اجتماعی در خاورمیانه احتمالا در سال ۲۰۱۱ در استانبول سازمان یابد. هر چند، در راستای روح انتقادی کنفرانس، پیشنهاد داده شد که از ]واژه[ «خاورمیانه» صرف نظر شود، به دلیل آنکه ارجاع نامطلوبی به منطقه از دیدگاه برتری جویانه ]غربی[ (که جی. سی. ون لور، دانشجوی آلمانی تجارت و جامعه استعماری یک بار این‌گونه توصیف کرده است: «عرشه کشتی، باروهای دژ، بر‌ترین راهروی تجارت خانه») دارد.
*عضو دپارتمان جامعه‌شناسی، دانشگاه ملی سنگاپور
توضیح: این یادداشت در شماره پنجم خبرنامه گفت‌وگوی جهانی (Global Dialogue، نسخه فارسی)، وابسته به انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی منتشر شده است.
- توضیحات
- دسته: یادداشت روز
- آخرین به روز رسانی در 15 اسفند 1394