گروه علمی- تخصصی انسان‌شناسی فرهنگی انجمن جامعه‌شناسی ایران در کنار برگزاری جلسات سخنرانی و میزگرد، پخش، نقد و بررسی برخی از فیلم‌های مستند را نیز در دستور کار خود قرار داده است. نخستین جلسه از این سری جلسات که در تاریخ بیست و هفتم بهمن ماه سال 86 برگزار شد، به فیلم " همسران حاج عباس" ساخته محسن عبدالوهاب و برنده جایزه "گرگ نقره‌ای" از جشنوارهفیلم مستندآمستردام (IDFA) در سال 2001 اختصاص داشت.
در این نشست که با حضور دکتر ناصر فکوهی دانشیار گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران، محسن عبدالوهاب کارگردان فیلم و مهرداد اسکویی فیلمساز و پژوهشگر سینمای مستند برگزار شد؛ پس از نمایش فیلم بحث و گفت‌وگویی میان حاضران در جلسه درگرفت که خلاصه‌ای از نکات مطرح در آنها را در زیر می‌خوانید.

خلاصه‌ای از فیلم

فیلم "همسران حاج عباس" زندگی مشترک دو بیوه را بعد از گذشت 25 سال از مرگ شوهر مورد بررسی قرار می‌دهد. ماجرای این فیلم که به خوبی نظام مردسالاری در فضای چند همسری و قدرت انتخاب مردان را به تصویر می‌کشد، از این قرار است که حاج عباس پس از بچه دار نشدن از ازدواج اول، با بیوه فرزندمرده‌ای ازدواج می‌کند و با بچه‌دار نشدن از این ازدواج، متوجه می‌شود کهمشکل به خود اومربوط می‌شود. مبری دانستن مرد از ناتوانی جسمانی،امکان انتخاب یک همسر دیگر، ناتوانی زنان در ترک همسر با وجود قرار گرفتندر موقعیت مشابه با وی، اجبار زنان به ادامه زندگی به رغم دانستن عدمامکان بچه‌دار شدن و ... از موارد نشان‌دهنده سلطه مردانه هستندکه در این فیلم به خوبی نمایش داده می‌شوند اما مساله اینجاست که این سلطه تنها از سوی مردان بر زنان اعمال نشده بلکه در میان خود آنهانیز وجود دارد. همسر اول به دلیل زیبایی، داشتن سواد و موقعیت خانوادگی بالا، کاملا در موقعیت بالاتری نسبت به زن دوم که یک بیوه و از موقعیتخانوادگی پایین‌تری است، قرار می‌گیرد و بچه‌دار نشدن او، باعث می‌شود که موقعیتش در حد یک خدمتکار برای انجام امور خانه کاهش یابد.همسر اول در زمان تعریف جریان ازدواج دوم شوهرش از وی به بدی یاد نکردهو حتی با دعا خواندن برای او، تعلق خاطر خود را به مرد نشان می‌دهد اما در عین حال، همسر دوم را در این مسئله مقصر می‌داند و حتی با وجودگذشت 25 سال از مرگ مرد، با تحقیر و تکبر در مقابل او برخورد می‌کند.درونی شدن این رابطه سلطه، خود را به ویژه در آن‌جا نشان می‌دهد که با وجودناتوانی زن اول در حرکت و وابستگی کامل وی به همسر دوم،او لحظه‌ای درموقعیت برتر خود شک نکرده و همسر دوم نیز با انجام کارهای خانه و اطاعتاز دستورات، خود را کاملاً پذیرای سلطه او می‌داند. این برتری حتی در جایابی فضایی دو زن در خانه نیز مشخص است به شکلی کهمحل سکونت زن اول در سطح بالاتری نسبت به محل سکونت زن دوم قرار دارد؛طوری که می‌تواند از پنجره به کارهای وی نظارت کرده و در یک گفتگوی یکنفره، به عیب جویی و دستور دادن بپردازد. علاوه بر این، فیلم همسران حاج عباسمسئله سالمندی و نیاز متقابل افراد به یکدیگر را نیز به خوبی به تصویر می‌کشد.در عین حال، ماجرا مربوط به یکی از شهرهای اطراف قزوین بوده و دور بودن از سبکزندگی شهرهای کلان، در معماری خانه، وسایل تفریحی و روابط باهمسایگان به خوبی قابل مشاهده است.از سوی دیگر، به نظر می‌رسد شکل سنتی معماری خانه در تداوم رابطه سلطه نقش موثری دارد. در واقع، این دو زن بدون داشتن فرزند و به دور از اقوام خود که در تهران زندگیمی‌کنند، ریتم زندگی کندی را در قزوین تجربه کرده و گویی در جهان خودبه سر می‌برند؛ البته این کندی زندگی برای زن اول به دلیل ناتوانی او در حرکتبیشتر مشخص است. تلویزیون خانه که در اتاق زن اول قرار دارد، خراب است وتنها تفریح آنها آمدن زن همسایه به همراه پسرش و یا آمدن یک نوازنده پیر وناتوان است. با این وجود، قرار گرفتن این دو زن در یک شبکه حمایت اجتماعی سنتی، فرصتی را برای آنها فراهم می‌کند که احتیاجات روزانه خارج از خانه و برخی نیازهای عاطفی خود را از طریق زن همسایه برآورده کنند. رابطه این دو زن را شاید بتوان ترکیبی از تحقیر و محبت دانست؛ زیرا با وجودتمام اختلافات و تفاوت‌ها، آن‌ها هر دو به این مسئله آگاهی دارند که تنهاهستند و در مواقع اضطراری به کمک یکدیگر نیز وابسته‌اند. این مسأله در کنار عادت به یکدیگر و شناخت کامل خصوصیات هم در طول 25 سال زندگی آنها را حتی از نظر روحی نیز کاملاً نسبت به هم وابسته کرده است.
مباحث مطرح شده در نشست

- فیلم مستند
فیلم مستند وقایع را آن گونه که هستند به تصویر می‌کشد و به این ترتیب ازسینمای داستانی متمایز می‌شود اما همین تلاش برای به تصویر کشیدن واقعیتباعث تقسیم فیلم مستند به انواع گوناگون می‌شود. زیرا واقعیت به اشکالمختلف دیده، تفسیر و به کار گرفته می‌شود. تفاوت در پرداختن به واقعیتموجب تفاوت در شیوه روایت، بعد اخلاقی، رابطه با فرد یا گروه موردمطالعه می‌شود و سبک‌های مختلف فیلم مستند را به وجود می‌آورد.
ـ فرایند ساخت فیلم مستند
تولید فیلم مستند سه عامل را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد: فیلمساز/ پژوهشگر، موضوع/ بازیگر و ابزار. در حقیقت مستند ساز مانند پژوهشگری استکه به جای نوشتن متن، با ابزار دوربین و با حضور خود، فرد یا گروه موردمطالعه، به ثبت و تحلیل داده‌ها می‌پردازد. قرار گرفتن این سه عامل درکنار یکدیگر باعث برجسته شدن مسایلی مانند اخلاق مستند، شیوه روایت،نقش فیلم‌نامه، رعایت احترام به خرده‌فرهنگ‌ها می‌شود. به این ترتیب،ساخت فیلم مستند به همراه ایجاد چالش‌هایی است که تمامی آن‌ها در ارتباطبا یکدیگر بوده و بر هم تاثیرگذارند.
ـ ضرورت پژوهش/ جلب اعتماد گروه
تهیه فیلم از یک منسک، خرده فرهنگ و فضا، نیازمند پژوهش در تمامی جنبه‌ها است، اما نباید پژوهش را بهمنزله کسب صرف داده‌ها در ارتباط با موضوع دانست بلکه پژوهش در مرحله اولباید با هدف نزدیک شدن به گروه و جلب اعتماد آنها باشد. مهم‌ترین نکته دراین‌جا، احترام به فرهنگ فرد یا گروه مورد مطالعه است که باعث می‌شود نهتنها یافته‌های به دست آمده عمق بیشتری پیدا کنند؛ بلکه گروه نیز با اعتماد بهپژوهشگر به وی اجازه ورود به لایه‌های درونی زندگی خود را ‌دهد.
ـ شیوه روایت/ نقش فیلم نامه
بعد از پژوهش و برقراری رابطه متقابل مبتنی بر احترام و اعتماد، زمانی کهپژوهشگر می‌خواهد با استفاده از ابزار دوربین به ثبت و تحلیل یافته‌هایپژوهش بپردازد، مسئله فیلم‌نامه یا چگونگی روایت اهمیتمی‌یابد. اگر چه پژوهشگر قبل از شروع فیلم‌برداری سرفصل‌های آن چه را کهمی‌خواهد روایت کند، تعیین می‌کند اما در این که در به تصویر کشیدن واقعیتجاری تا چه اندازه باید بر مبنای یک طرح از پیش تعیین شده (توالی فراینددر ذهن فیلم ساز) حرکت کرد، مورد اختلاف است زیرا استفاده از فیلم‌نامهمزایا و معایبی را به دنبال دارد.

نوشتن فیلم‌نامه همراه با پیش‌بینی تمام جزییات یا به عبارت دیگر با خارجشدن دوربین از حالت زنده، باعث از بین رفتن امکان ثبت بسیاری از لحظه‌های زندگی روزمرهکه حاوی اطلاعات ارزشمندی هستند، می‌شود اما در عین حال، نوشتن یک فیلم‌نامه نسبتا دقیق، به معنی ارائه اطلاعات به دست آمده ازیک پژوهش جامع، عمیق و طولانی مدت بر اساس یک توالی انتخاب شده از سویفیلم‌ساز، باعث جذابیت فیلم مستند می‌شود.
ـ اخلاق مستند/ نقش موضوع در اثر تولید شده
میزان اجازه ورود به حریم خصوصی افراد، گذشته از آن که تابع نوع رابطه فردیا گروه مورد بررسی با پژوهشگر است، بحث اخلاق در انسان‌شناسی را نیز مطرحمی‌کند، اخلاق انسان‌شناسی در مورد فیلم اتنوگرافیک اهمیت بیشتری پیدامی‌کند زیرا در این جا با انتشار اطلاعات زندگی شخصی افراد در مقیاس بسیارگسترده‌تری مواجه هستیم. البته در این جا با این سوال روبه‌رو می‌شویم که سهم فردیا گروه مورد مطالعه در اثر تولید شده تا چه اندازه است و آیا آن‌ها بعداز اتمام کار اجازه تغییر اثر تولید شده را دارند یا خیر.

ـ ابزار فیلم برداری
دوربین فیلم‌برداری تنها یک ابزار خنثی برای ثبت وقایع نیست بلکههم‌چون هر واقعیت فیزیکی دیگر بر روابط انسانی تاثیر گذاشته و تاثیرمی‌پذیرد. تاثیر دوربین بر افراد، به حجم وسیله و رابطه آن‌ها بافیلم‌ساز بستگی دارد. هر اندازه شناخت دوجانبه و عمیق‌تر باشد، دوربین به عنوان وسیله‌ای همراه یکی از طرفین عادی‌تر جلوه می‌کند.دوربین و وسایل همراه آن، با اشغال فضای زیادی در زندگی روزمره افراد، نظمجاری وقایع را برهم زده و تصنعی بودن رفتار افراد را به دنبال دارند.البته با ورود دوربین‌های کوچک دیجیتالی این مشکل تا حد زیادی برطرف شده است.

• < قبلی
• بعدی >