گروه علمی‏ ـ تخصصی جامعه‏شناسی شهر انجمن در سومین سالگرد زلزله‏ی بم، ‏ میزگرد "مستندسازی بازسازی بم" را برگزار کرد. این گروه که از بدو تأسیس، هدف خود را بررسی مسائل شهری از دیدگاه اجتماعی قرار داده است؛ تلاش کرده بخشی از فعالیت‏های خود را به موضوع بحران‏ها و فجایعی که در فضاهای شهری اتفاق می‏افتند، اختصاص داده و ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار دهد. در همین راستا، موضوع زلزله‏ی بم، از یک‏سو، به عنوان فاجعه‏ای که در یکی از شهرهای ایران اتفاق افتاده و بحران اجتماعی بزرگی را دربرداشته و از سوی دیگر، از منظر روند بازسازی و تجدید حیات این شهر مورد توجه اعضای این گروه قرار داشته و در دو سال گذشته، طی جلساتی که با حضور فعالان، مسؤولان و مطلعان در حوزه‏های مختلف زلزله و بازسازی، برگزار شده این مباحث مورد بررسی قرار گرفته است.
16 دی‏ماه سال جاری،‏ نشست گروه جامعه‏شناسی شهر، با هدف بررسی وضعیت مستندسازی آنچه پس از زلزله بم برای بازسازی این شهر صورت گرفته، برگزار شد. به همین سبب از اعضای گروه‏های مختلف فعال در این زمینه، دعوت شد تا با حضور در این جلسه، ضمن معرفی کوتاهی از تجربیات خود ، فعالیت هائی را که برای مستند کردن روند بازسازی بم صورت گرفته یا قابل انجام است، به منظور حفظ و تثبیت تاریخ این فعالیت برای تبدیل به دانشی قابل استناد، در اختیار این گروه قرار دهند. آنچه در زیر آمده، گزارشی از این نشست است.
میزگرد " مستندسازی زلزله و بازسازی در بم " با معرفی حاضران در جلسه آغاز شد و سپس دکتر سیامک زند رضوی استاد دانشگاه شهید با هنر کرمان تجربه‏ی خود را از طرحی که در دوره‏ی اسکان اضطراری شهروندان اجرا کرده و طی آن، مسائل و مشکلات شهروندان بمی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته بود، ارائه داد. وی در این زمینه، به اهمیت مشارکت شهروندان در حل مسائل و مشکلات، به عنوان یکی از مهم‏ترین دستاوردهای این طرح اشاره کرد و گفت که بخشی از نتایج به دست آمده، طی 52 شماره‏ی یک خبرنامه با عنوان " شهروندان و مشارکت " منتشر شده است. دکتر رضوی، همچنین در سخنان خود، بر لزوم انعکاس دستاوردهای کلی دوره‏ی بازسازی شهر بم تأکید کرد و گفت که این دستاوردها حتی می‏توانند به عنوان منابع آموزشی برای شهروندان دیگر شهرها در مقابله با شرایط بحرانی مورد استفاده قرار گیرند.
در ادامه، آقای سبزواری از مرکز نگهداری کودکان بی سرپرست و یکی از شهروندان شهر بم، برهم‏خوردن ساختار اجتماعی شهر پس از زلزله را مقوله‏ی بسیار مهمی معرفی کرد و در این زمینه گفت: به نظر من نهادی مثل انجمن جامعه‏شناسی ایران، رسالت رسیدگی به این‏گونه مباحث را دارد. وی یادآور شد: همان‏طور که می‏دانید پس از زلزله گروه‏های مختلفی به بم مهاجرت کردند. یکی از این گروه‏ها افراد بومی اطراف بودند که با هدف استفاده از امکاناتی که در اختیار آسیب‏دیدگان قرار می‏گیرد، به آنجا می‏آمدند. گروه دوم بزهکاران یا بدهکارانی بودند که در شهر خود قادر به انجام فعالیت اقتصادی نبوده و به همین دلیل به سراغ شهر زلزله زده آمدند. گروه دیگر نیز معتادانی بودند که به دلیل آنکه متأسفانه بم در مسیر ترانزیت مواد مخدر قرار دارد، به منظور صرف هزینه‏ی کمتر برای خرید مواد و یا حتی کسب درآمد از این طریق به سمت شهر آسیب‏دیده روانه شدند. گروه چهارم نیز کارگران و صاحبان مشاغل پایینی بودند که برای بازسازی بم به این شهر اعزام شدند. سبزواری تأکید کرد: آشکار است که وقتی جمع این چهار گروه وارد شهر می‏شوند، اینها جمعیت غالب شهر را تشکیل داده و هم‏زیستی‏های اجباری بین این عده و شهروندان به وجود می‏آید. حاصل این روند، برهم‏خوردن ساختار اجتماعی و فرهنگی شهر است که من فکر می‏کنم انجمن جامعه‏شناسی فعالیت مفیدی را می‏تواند در تبیین این بحث انجام دهد.
خانم دهباشی یکی از فعالان طرح مداخله روانی در بم، سومین شرکت کننده در این بحث بود. او در بیان تجربه‏ی خود در حوزه‏ی مسائل کودکان و نوجوانان، گفت: در این حوزه، هم زمان با ما ، فعالیت‏هایی از سوی سه سازمان بزرگ ، شامل وزارت بهداشت، سازمان بهزیستی و هلال احمر با بودجه‏های بسیار کلان و حمایت‏های خارجی صورت می‏گرفت. طرح ما نیز که با همکاری وزارت بهداشت و حمایت مالی یونیسف انجام می‏شد با قطع کمک مالی یونیسف، پس از یک سال، به سرعت متوقف شد . در واقع، وزارت بهداشت حاضر نشد هیچ هزینه‏ای برای ادامه‏ی آن صرف کند. در این طرح، همکاران ما به سراغ خانواده‏ها می‏رفتند و گروه‏های مشکلات‏دار را جدا کرده و طی دو یا سه هفته خدمات روان‏درمانی خاصی به این افراد برای درمان وضعیت روحی‏شان ارائه می‏دادند.
وی افزود: مردم در یک سال اول، در شرایط بحرانی و شوک و ناباوری بودند و یک سال پس از آن، تازه سوگ‏ها و علائم افسردگی یک به یک خود را در میان افراد نشان می‏داد. این در حالی بود که در این زمان دیگر هیچ گروهی در شهر برای ارائه‏ی خدمات روانی و اجتماعی وجود نداشت. تا جایی که امروز فقط یک روانپزشک در بم مشغول به کار است.
دهباشی بحث کودکان بی‏سرپرست را به عنوان یکی از بخش‏های طرح گروه خود معرفی کرد و در این باره گفت: روزهای اول هیچ سازمانی برای رسیدگی به وضع کودکانی که هر دو سرپرست خود را از دست داده بودند، وجود نداشت. در جریان زلزله 5000 کودک بی‏سرپرست شدند که مسائل اقتصادی این افراد و شرایط عاطفی و احساسی آنها کاملاً غیرمشخص بود و پس از صرف زمان طولانی سازمان‏های متولی این امر، وارد کار شده و در طی کار، یک به یک با مشکلات آشنا شده و تلاش کردند برای حل آنها اقدام کنند. ما فکر می‏کنیم در این بخش شاید بتوان به الگویی رسید که در شرایط بحرانی، از همان روزهای نخست برای رسیدگی به مسائل حقوقی و سایر مشکلات کودکان بی‏سرپرست اقدام شود و در نهایت شاهد تکرار تجربه‏ی بم در شهرهای دیگر نباشیم.
در ادامه‏ی این جلسه، خانم ثریا بهمن پور سخنان خود را با ذکر تاریخچه‏ای از فعالیت موسسه‏ی همیاران غیر دولتی ایران آغاز کرد و در این راستا گفت: این موسسه، فعالیت خود را با توانمندسازی چند سازمان غیردولتی آغاز کرده و پس از آن اقداماتی را برای توانمندسازی اجتماعات محلی انجام داده است. در جریان زلزله نیز همکاران ما دو روز بعد از واقعه، در بم حضور یافتند و فعالیت خود را در جهت سازمان دادن به فعالیت‏های سازمان‏های غیردولتی در گروه‏های کاری مختلف، آغاز کردند. راه‏اندازی کارگاه‏های مدیریت بحران، تلاش برای ایجاد ارتباط بیشتر بین ‏NGOها و دولت، ظرفیت سازی برای ارتباط نهادهای غیردولتی و تشکل‏های بین‏المللی اطلاع‏رسانی و .... از جمله فعالیت‏های این موسسه بود.
وی در ادامه به معرفی دو فعالیت پژوهشی مهم این موسسه پرداخت و در این باره گفت: در یکی از این تحقیقات، عملکرد سازمان‏های غیردولتی داخلی،‏ بین المللی، دولت و بخش خصوصی به عنوان ذینفعان در بم مورد بررسی قرار گرفت. در این طرح، بر مسأله‏ی مستندسازی تأکید ویژه داشتیم چرا که تجربه‏ی بم، تجربه‏ای منحصر به فرد در ایران بود که طی آن 117 سازمان غیردولتی بین‏المللی و 36 سازمان غیردولتی داخلی هم زمان به فعالیت در شهر پرداختند. علاوه بر این گروه‏ها، دولت نیز کارهای زیادی انجام می‏داد و در عین حال گروه‏های خیریه‏ی ثبت نشده‏‏ای نیز وجود داشتند که تلاش شد تا جایی که امکان دارد فعالیت‏های این گروه‏ها،‏ نیز مورد بررسی قرار گیرند. فعالیت مهم دیگر، تلاش برای جلب توجه به حفظ محیط زیست بوم بم و بحث‏های توسعه‏ی محله‏ای بود؛ چراکه پروژه‏های شهر بم، عموماً ابعاد کلانی داشته و یک باره ما را با این پدیده مواجه کرده بود که در مقیاس خدماتی شهر چیزی بیش از آن چه باید در حال انجام است. در نتیجه، بحث توانمندسازی اجتماعات محلی را با این پیش‏فرض که ارتقای معیشت مردم به نوعی بر زیست بوم بم تأثیر گذار خواهد بود، پی گرفتیم و در این زمینه تلاش کردیم که پیوندی را بین دانش، سیاست‏گذاری و عمل برقرار کنیم که من فکر می‏کنم این جلسه و در نتیجه‏ی آن مستندسازی، می‏تواند گامی در این عرصه باشد.
وی در توضیحات خود، درباره‏ی فعالیت این گروه در عرصه‏ی توسعه‏ی نهادی گفت: در فرایند توانمندسازی، پس از اقداماتی که برای شناسایی جامعه‏ی هدف صورت می‏گیرد، تماس با مقامات محلی و بسیج اجتماعی محلی برای تشکیل یک سازمان محلی صورت گرفته و در نهایت همه‏ی تصمیم‏گیری‏ها و فعالیت‏ها توسط خود مردم انجام می‏شود؛ چنان‏چه در نیاز سنجی‏های مشارکت مردم بم، مهم‏ترین مسأله، معیشت و بازسازی حیات اقتصادی بم شناخته شد. پروژه‏ای را که در ادامه‏ی در این طرح دنبال کردیم، تشکیل صندوق اعتبارات خرد، با مشارکت مردم بود که تا این تاریخ 80 تا 100 نفر توانسته‏اند از آن وام‏ دریافت کنند. بعد از این برنامه، براساس نیازهای مردم، بحث‏های توسعه‏ی کالبدی مطرح شد که تأسیس کتابخانه، ‏پارک و .... از جمله‏ی آنها بود. خانم بهمن پور در نهایت، پروژه‏ای را که این گروه انجام داده، پروژه‏ی موفقی ارزیابی کرد و گفت که این تجربه می‏تواند به عنوان الگوی موفقی برای بازسازی حیات اقتصادی یک شهر در اختیار دیگران قرار گیرد.
بم و سینمای مستند، موضوع دیگری بود که در ادامه‏ی این نشست، توسط آقای پیروز کلانتری به آن پرداخته شد. وی در ابتدای بحث کوتاه خود، از بیگانگی میان سازمان‏ها و نهادهای علمی- پژوهشی با پدیده‏ی مستندسازی سینمایی گله کرد و گفت که با وجود آن که امکان به وجود آمدن زمینه‏های همکاری بسیاری میان این دو وجود دارد اما متاسفانه مستندسازی تصویری در حوزه‏های مختلف پژوهشی، مغفول مانده است.
او در ادامه، به چند فعالیت که از طرف برخی فیلمسازها در شهر بم انجام شده اشاره کرد و گفت که انجمن سینماگران جوان در این زمینه کلاس‏هایی در این شهر دایر کرده و بر آن است که با ارائه‏ی آموزش‏های لازم به علاقمندان، میزان فعالیت مستندسازی به ویژه در موضوع زلزله را از طریق خود مردم افزایش دهد.
افشین اخلاص پور عضو شورای معماری بم یکی دیگر از مدعوین این نشست بود. او در طول صحبت‏های خود به بررسی و نقد کوتاه دو پروژه‏ای که با عنوان بازسازی کالبدی فضا و منظر شهری، با آن درگیر بوده، پرداخت. وی در این زمینه گفت: در فرایند طرح بازسازی مسکن، طی یک سال چیزی به عنوان رهنمود یا الگوی بازسازی مسکن به وجود آمد که در طرح دیگری قصد نقد و بررسی آن را داریم. فرضیه‏ی من این است که مجموعه‏ی فعالیت‏های یک ساله‏ی حداقل‏گرا و برای به وجود آمدن مسکن‏های کوچک بوده ولی با شرایط حداقلی چندان موفق نبوده است. هرچند که ما خوشحالیم که یک سری سرپناه به وجود آوردیم اما به نظر می‏رسد عدم وجود تجربه‏ی کافی در این زمینه و در عین حال به وجود آوردن قوانین مختلف، به خصوص فشار زمانی، و متأسفانه مادی شدن چرخه‏ی کار سازمان‏های دولتی در بم سبب شدند که ما در بازسازی مسکن چندان به نتیجه‏ی مطلوب مورد انتظارمان نرسیم.
وی افزود : من تجربه‏ی بازسازی بازار بم به عنوان دومین پروژه را نسبت به فعالیت قبلی تا حدی مثبت ارزیابی می‏کنم چرا که تصمیم‏گیری‏ها و به طور کلی فعالیت در بازسازی بازارهای سنتی این شهر، با آزادی بیشتر مواجه بود و در نهایت توانسته نتیجه‏ی بهتری در بر داشته باشد. هرچند، تجربه‏ی بسیار کم ما در کنار مشکلات اثبات اهمیت و ارزش‏های کار برای مسؤولان و مردم مشکلات را چند برابر می‏کرد.
خانم آل آقا عضو انجمن علمی و فرهنگی یاری، در ادامه‏ی این جلسه به بیان تجربه‏ی خود در شهر بم پرداخت. او گفت: ما از روزهای نخست پس از زلزله، در یک محله با عنوان "عرب خانه" فعالیت کرده و در آنجا، به توزیع شیر و تخم‏مرغ و محصولات لبنی برای زنان باردار و کودکان شیرخوار پرداختیم و این فعالیت را به مدت 6 ماه پی‏گیری می‏کردیم. خیلی علاقمند بودیم که کار خود را به سطح شهر بم گسترش دهیم ولی متأسفانه در این زمینه، از هیچ نوع کمک دولتی یا غیر آن نتوانستیم استفاده کنیم.
وی افزود: پس از آن در همان محله، کتابخانه و کلاس‏های مختلف برای جوانان و نوجوانان دایر کردیم که هنوز هم به کار مشغولند. در عین حال، هنرستان کشاورزی شبانه‏روزی برای دختران بم ایجاد کردیم و موفق شدیم امسال آنجا را با حدود 65 دانشجو فعال کنیم. کارگاه مواد لبنی و گلخانه‏ی پرورش گیا‏هان آپارتمانی و دارویی و خوابگاه، بخش‏هایی از این هنرستان هستند.
رویا اخلاص پور عضو موسسه کودکان دنیادر این جلسه، توضیحاتی درباره‏ی پروژه‏ی توانمندی زنان ارائه داد. او گفت: این پروژه که کلاً توسط زنان اجرا می‏شود، با منابع مالی یکی از سازمان‏های بین‏المللی شکل گرفته و طی آن صندوقی دایر شده که اکنون 320 عضو بسیار توانا دارد و شبکه‏ی کاملی از روابط دموکراتیک را به وجود آورده که در آن افراد در گروه‏های مختلف، به تصمیم‏گیری‏ و فعالیت مشغولند. زیر نظر این صندوق یک مرکز فرهنگی شامل کتابخانه و مرکز کامپیوتری و .... و یک نانوایی نیز فعالیت می‏کنند. همچنین گروهی به حمایت از تعدادی از کودکانی که سرپرستانشان را از دست داده‏اند، می‏پردازد.
وی در ادامه، به پژوهشی اشاره کرد که به صورت شخصی انجام داده و طی آن در تاریخ 150ساله‏ی بم از طریق اسناد، مصاحبه‏ها و سه سال حضور او در آنجا به صورت شرح روایتی مورد بررسی قرار گرفته است.
خانم مستشاری عضو کمیته‏ی هماهنگی سازمان‏های غیردولتی زنان، نیز در این میزگرد از فعالیت‏های این کمیته گفت. وی در توضیحاتش به ساخت مجموعه‏ای فرهنگی، آموزشی، هنری و ورزشی برای زنان اشاره کرد که با کمک‏های نقدی مردم، اکنون به مرحله‏ی بهره برداری رسیده است.
مستشاری گفت: در حین فعالیت‏های خود در بم، حسابی با نام خانم شیرین عبادی برای دریافت کمک‏های مردمی باز کردیم و در نهایت، از این طریق 320 میلیون تومان جمع‏آوری شد، که پس از انجام اقدامات لازم برای پیدا کردن زمین مناسب برای این مجموعه، مذاکره‏های بسیار با مراکز دولتی برای در اختیار قرار دادن این زمین، یافتن افراد حرفه‏ای با تفکر فرهنگی و شناخت نسبت به منطقه و مواردی از این قبیل، شروع به ساخت این مرکز کرده و نهایتا توانستیم مجموعه‏ی باارزشی را در این زمینه به وجود آوریم.
وی تاکید کرد: در مجموعه‏ی این فعالیت‏ها تجربه‏ای حاصل شده که من فکر می‏کنم در سایر طرح‏ها در نقاط مختلف کشور، قابل استفاده باشد و البته بنابر این تجربه، باید بگویم که بهتر است در این‏گونه کارها بی‏طرفانه، گروه‏های مختلف فعال در ماجرا، اعم از دولتی و غیردولتی‏ را نقد کنیم و درعین حال، بتوانیم بهترین بهره را از سازمان‏های بین‏المللی برای پی‏گیری الگوهای بومی بگیریم.
دکتر مطوف عضو گروه بازسازی دانشگاه شهید بهشتی از دیگر مدعوین این میزگرد و آخرین فردی بودکه به معرفی فعالیت‏های خود در بخش نخست پرداخت. او گفت: گروهی که من در آن به فعالیت مشغولم، ابتدا گروهی پژوهشی بود ولی کم کم آموزشی - پژوهشی شد و الان مدرک کارشناسی ارشد در رشته‏ی بازسازی می‏دهد.
وی افزود: آخرین طرحی که اکنون مشغول آن هستیم، ثبت آثار تاریخی و جهانی بم، مربوط به یونسکو است. برای این منظور، ما به منطقه رفتیم از مردم راجع به آثار تاریخی پرسیدیم . نحوه‏ی تعامل مردم با این آثار را در گذشته و آینده مطالعه کردیم . نتایج به دست آمده حاکی از آن بود که همان‏طور که قبلاً هم اشاره شد مهاجرین به بم، فرهنگ این شهر را تحت‏الشعاع قرار داده‏اند. در عین حال، مدرن‏سازی، مقاوم سازی در مقابل زلزله و بی‏علاقه‏بودن جوان‏ها نسبت به چنین فعالیت‏هایی‎، از مجموعه مشکلات در این شهر است. بازسازی بم از نظر ما تا حدی همه‏جانبه بوده و علاوه بر بازسازی فیزیکی، بازسازی روحی، روانی، فرهنگی ، اجتماعی و .... نیز مد نظر است.
بخش دوم این میزگرد، مشخصا به بحث درباره‏ی مستندسازی تجربیات اختصاص یافت. در آغاز این بخش، اعظم خاتم، مدیر میزگرد، از حاضران خواست که هریک به عنوان یک عضو از جمع جدیدی که برای مستندسازی آنچه در بم گذشته، قصد فعالیت دارد؛ پیشنهادات و راهکارهای مورد نظر خود را ارائه دهند.
در ادامه، دکتر پرویز اجلالی عضو گروه شهر انجمن جامعه‏شناسی ایران، درباره‏ی این طرح، توضیحات بیشتری ارائه داد. او گفت: اکنون سومین سالی است که چنین جلسه‏ای با حضور ایرانیان فداکاری که به بم هجوم برده‏ و برای بازسازی آن اقدام کرده‏اند، در انجمن داریم. این افراد در واقع، فاجعه‏ی تلخ بم را به زمینه‏ای برای مشارکت نخبگان و مردم در جهت انجام یک سری فعالیت‏های تأثیرگذار، تبدیل کرده‏اند.
اجلالی در ادامه گفت: درواقع، زلزله‏ای که در شهر بم، به عنوان شهری با قدمت و انسجام اجتماعی زیاد، با این شدت به وقوع پیوسته، ما را با تجربه‏ی بی‏همتایی برای بازسازی آن روبرو کرده است. در طرحی که ما برای مستندسازی داریم، زاویه‏ی دید ما به عنوان یک انجمن علمی این است که آنچه که در تاریخ این چندسال اتفاق افتاده را ثبت کرده و مستند کنیم.
وی افزود: حضور آشکار اقشار مختلف مردم حتی خانم‏های خانه‏دار مرفه، در شهر بم پس از زلزله، برای کمک به مردم، تحولی را به وجود آورد و نتیجه‏ی آن تجربه‏ی بی‏نظیری بود که الان در ذهن همه‏ی کسانی که در آنجا حضور داشته‏اند، وجود دارد. یکی از وظایف ما در انجمن جامعه‏شناسی، تولید داده‏های اجتماعی برای تبدیل این تجربه به دانش است. این وظیفه‏ی ماست که این‏بار اجازه ندهیم این تجربه‏ و در واقع این داده‏های اجتماعی فراموش شوند. هدف ما این است که در وهله‏ی نخست صحنه‏های شگفت‏انگیزی را که در ذهن افراد وجود دارد، به نوعی ثبت کنیم. در این فرآیند شکل مستندسازی برای ما مهم نیست چه بسا که هرکس به شیوه‏ی خاص خود از خاطره‏نویسی گرفته تا ساختن فیلم مستند، تجربیاتش را به ما بدهد اما برای این منظور باید کمیته‏ای تشکیل شده و ساختار کلی کار را شکل دهد.
در ادامه‏ی این جلسه، پس از بحث و گفت و گو در مورد محتوای طرح، پیشنهادهایی از سوی حاضران مطرح شد. تشکیل سایت، به وجود آوردن کمیته‏‏ی علمی و اجرایی، ارسال پژوهشگرانی برای مصاحبه با افراد، مراجعه به اهالی محلی و استفاده از تجربیات دیگران به خصوص در خارج از کشور و تشکیل حوزه‏های کاری مختلف، از جمله‏ی این پیشنهادات بود.
در پایان، خانم خاتم در مورد شیوه‏ی انجام کار گفت: در قدم اول تلاش می‏کنیم با رجوع به کسانی که در بم فعالیت کردند، به مستندسازی تجربیات آنها بپردازیم. به نظر می‏رسد در این مسیر، تنها راه رسیدن به مجموعه قابل توجهی از افراد فعال، معرفی‏هایی است که توسط شما صورت می‏گیرد. بنابراین برای شروع، از دوستانی که تجربه‏ی خود را نوشته‏اند، می‏خواهیم که مطالبشان را در اختیار ما قرار دهند.
در قدم بعدی ، کمیته‏ای تشکیل خواهد شد که مجموعه‏ی از آرشیو مربوطه را سازمان‏دهی کرده و بقیه‏ی کارها را پی‏گیری می‏کند. نهایتاً این مجموعه اسنادی خواهد شد که می‏تواند در اختیار مراکز تحقیقاتی مختلف قرار گیرد.

• < قبلی
• بعدی >