سومین نشست گروه مطالعات زنان (جامعه شناسی جنسیت) با نام فراغت و زنان روز دوشنبه 23 بهمن ماه 1396 در سالن جلسات انجمن جامعه شناسی برگزار شد که در این نشست به صورت اختصاصی به چرایی فراغت زنان در فضای مجازی با سخنرانی دکتر افسر افشار نادری (جامعه شناس و استاد دانشگاه) و نگاهی به مسئله فراغت زنان در شهر تهران با سخنرانی دکتر زهرا نژاد بهرام (عضو هیأت رئیسه شورای شهر تهران) پرداخته شد. زهره معینی (از فعالان حوزه زنان) مدیریت این نشست را برعهده داشت.

در ابتدای این نشست زهره معینی گزارشی از نشست گروه مطالعات زنان داد. این عضو گروه مطالعات زنان با مروری بر مساله فراغت زنان و هدف گروه مطالعات زنان از برگزاری این نشست ها از افسر افشار نادری دعوت کرد تا بحث خود با موضوع «فراغت و فضای مجازی» را آغاز کند.

این جامعه شناس در ابتدای بحث خود یک سوال مطرح کرد و گفت: چرا زنان امروز بیش از هر زمان دیگری به حضور در فضای مجازی علاقمند هستند و اساساَ چه درکی از فضای مجازی دارند ؟ اوقات فراغت چندین دهه به عنوان یکی از منابع و موارد مهم در پژوهش های فرهنگی شده است. صحبت از شبکه های مجازی بدین منظور است که در فضایی باورهایی شکل گرفته است که این باورها مورد تعامل افراد در سطح جهان قرار می گیرد و با تغییر باورها، تغییر سبک زندگی به صورت ناخودآگاه اتفاق می افتد. همان طور که قابل مشاهده است در تمامی سطوح کلان، میانه و خرد تمامی شبکه های اجتماعی اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... تحت تاثیر این فضاها با درجات تأثیر گذاری های متفاوت قرار می گیرند. زندگی روزمره افراد تحت تاثیر این فضا قرار گرفته است و می توان گفت هر سه شبکه های ارتباطی، شبکه های اطلاعاتی و زندگی اجتماعی به هم پیوند خورده اند یعنی تغییرات در تکنولوژی و شبکه های اطلاعاتی و ارتباطی مستقیماَ روی سبک زندگی افراد تغییراتی را ایجاد می کند. در اینجا می خواهیم ببینیم چه پیوندی بین این شبکه ها برقرار است ؟ در هزاره فناوری امروز، هدف پنهان و کارکرد این شبکه های مجازی، افزایش میزان آگاهی و همگن سازی افراد بوده است.

افشار نادری ادامه داد: اوقات فراغت و جنسیت ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. سوال مطرح شده در پژوهش این است با توجه به اعلام اینکه تعداد بیشتری از زنها به خصوص زنان خانه دار از فضای مجازی استفاده می کنند، علل حضور افراد در این فضاها چیست؟ آیا زنان جایگاهی در این فضاها دارند؟ میل و علت زنان برای ورود به این فضاها، پیدا کردن جایگاهشان است؟ و در نهایت زنان از این فضاها چگونه (مصرفی یا تولیدی) استفاده می کنند؟

وی با اشاره تعریف کوتاه از مقوله فراغت افزود: زمان تحت اختیار فرد در حالتی که مسئولیت و کار اجباری ندارد و به اختیار خود وارد می شود. فراغت در کل وضعیت ذهنی است که در آن حالتی از بودن با آرامش خاطر و با آزادی از هر نوع الزامی یک انتخاب آزادانه می کند و با آزادی از هر فرهنگی، خشنودی از طریق تعامل محیط در بهترین حالت پیدا می کند.

وی همچنین با اشاره به نظریه های مختلف گفت: فراغت ما فراغت مصرفی یا تولیدی است؟ در حالت فراغت مصرفی هر آن چیزی که در این فضا استفاده می شود بدون تولید چیز دیگری مصرف می شود برخی اعتقاد دارند که فراغت بدون مصرف ابزاری، باز آفرینی برای فرهنگ نخواهد داشت پس فراغت هم باید مصرفی باشد تا بتواند یک تعریفی از هویت اجتماعی را به دیگران بدهد. به اعتقاد آنها مصرف گرایی خود شیوه ای از زندگی است و به لحاظ اخلاقی محکوم شده نیست چرا که زندگی اجتماعی در قلمرو آن ساخته می شود و زندگی اجتماعی می تواند انتخاب آزادانه ای برای آن باشد که خودش تعلقات به اجتماع را زیاد می کند. در مقابل کسانی هستند که معتقدند مصرف آسیب زاست و ضمن به کارگیری اصطلاح خانگی شدن مصرف بیشتر جوانان و زنان را مورد هجوم قرار می دهند چرا که این دو گروه مصرف کننده هستند.

افشار نادری ادامه داد: با فرض اینکه در هر دوره ای نوع معیشت، شرایط و وضعیت اجتماعی اوقات فراغت را برای زنان تعریف کرده است (اشاره ای به زمان دوره صفویه، قاجار و پهلوی اول و دوم) به این نتیجه می رسیم که در دوران امروز فناوری است که فراغت را تعریف کرده است، از این نظر یک اجبار برای زنان برای انتخاب فناوری قابل تأمل است. دیدگاه نظری فراغت روی جنسیت تاکید دارد و به مبهم بودن فضای فراغتی زنان اشاره دارد چرا که بسیاری از آنها با کارهای خانه عجین شده است و با آسودگی خاطر انجام نمی شود. اوقات فراغت بازنمایی زندگی روزمره است پس فراغت را هویت فردی و اجتماعی فرد می سازد. فراغت شامل دو نوع درون خانگی و برون خانگی است. در هر دو حالت فضا و زمان برای زنان مهم بوده است که زندگی زنان را دچار تحول می کند و بر تصمیم گیری و انتخاب وی تاثیر می گذارد، در صورتی که فضای مجازی این دو موضوع اصلی را برای زنان مرتفع کرده است. چهار محدودیت فراغت زنان عبارتند از:

تعریف جامعه از فراغت برای زنان) ساختار قدرت ها تثبیت کننده این هستند که چه چیزی برای زنان خوب و چه چیزی برای زنان بد است؟ مثل رفتن به ورزشگاه ها؛

تایید همسران برای مکان فراغت زنان

تعریف مدیریت جامعه و نه قانون از درست ها و نادرست ها برای زنان) با این عملاَ امکاناتی که به خانم ها اختصاص داده شده اند برای خانم های شاغل وجود ندارد. مثلاَ ساعات کار استخر در شب ها و ایام تعطیل طوری است که عملا امکان استفاده برای زنان شاغل وجود ندارد و کاملاَ مردانه است.

چهارمین مورد محدودیتی است که خود خانم ها برای خود قائل هستند، چه کاری انجام دهم که مورد تایید جامعه قرار بگیرم و جامعه من را تایید کند؟

با توجه به این محدودیت ها و مسائل فرهنگی - ورزشی که وجود دارد زنان حق انتخاب نوع فراغت خود را ندارند و الگوی فراغت درون خانگی را به سایر موارد ترجیح می دهند، همچنین با توجه به تعهد و نقش های همسری و مادری حضور آنها در خانه بیشتر مورد توجه می باشد و امکان برنامه ریزی را از آنها سلب می کند. به لحاظ فرهنگی حضور زنان بیرون از خانه در شب امکان پذیر نیست و برای آنها احساس گناه به همراه دارد، مسئله مالی نیز در تصمیم گیری آنها نیز دخیل است، و زنان همیشه خواسته ها و نیاز دیگران را به خودشان ترجیح می دهند و یک نوع ایثار وجود دارد. پس فضای مجازی تمامی محدودیت های ذکر شده را می پوشاند و با ایجاد حس استقلال، آزادی عمل را برای مشارکت و تبادل نظر را به زنان می دهد که فرصت هایی را برای زنان با افزایش آگاهی و تحرک اجتماعی ایجاد می کند حتی اگر تحرکی وجود نداشته باشد و یا صوری باشد.

سخنران این نشست با اشاره و تایید نظریه های مختلف در این حوزه نتیجه گرفت: واقعیت زندگی برای همه زنان یکسان نیست و زنان با مسائل گوناگون با شیوه های مختلفی برخورد می کنند، در جهانی که از مشارکت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کنار گذاشته شده اند و به حاشیه رفتند، بسیاری از چیزهای عادی برای آنها حال به صورت قانونی و یا هنجاری ممنوع اعلام شده است و شرایط برای زنان بسیار سخت گیرانه تر از مردان است. زنان تمایل دارند تا با توانا سازی، قدرت یابی بتوانند خود را بالا بکشند و به طور کلی به دنبال تحولات فرهنگی هستند. در یک جمله با توجه به اینکه جهانی که زنان در آن زندگی می کنند مردان با فرهنگ خودشان را ساخته اند و خود زنان این فضا را تجربه نکرده و نساخته اند پس با کمک فضای مجازی به شناخت این زندگی پرداخته اند تا خودشان جهان را تجربه کنند و فضای مجازی این امر را بسیار برایشان تسهیل کرده است تا هویت خود را بشناسند.

در ادامه این جلسه دکتر نژادبهرام با موضوع «نگاهی به مسئله فراغت زنان در شهر تهران» به بحث پرداخت.

او سوالات خود را این گونه مطرح کرد: سهم زنان در این فضای مردانه چگونه است؟ پیشنهاد براین است که برنامه توسعه را در راستای زنان و با محوریت زنان مطرح نماییم، اما سوال اصلی این است که ما در چه زیست جهانی زندگی می کنیم؟ در جهان امروز کلا شهرها چگونه هستند؟ تهران چگونه هست؟ و چه رابطه ای با نشاط دارند و نشاط چه رابطه ای با انسان، به ویژه زنان دارد؟

او افزود: شهر بدون انسان فارغ از جنسیت، سن و .. معنایی نمی تواند داشته باشد، یعنی فارغ از کالبدهاش باشد و بتواند فارغ از خودش مجموعه ای از حیات؛ حیاتی از جنس تولد، بلوغ و حتی مرگ را برای خود رقم بزند، پس شهر موجودی زنده است که می تواند نیازهایی را برآورده کند ضمن اینکه خودش نیازهایی دارد، به عبارتی حق بر شهر و حق به شهر وجود دارد. آیا ما حق شهر را ادا می کنیم؟

دکتر نژاد بهرام ادامه داد: در واقع شهر مجموعه ای از مکان خاطره، روابط، ارتباطات و تعاملات مختلف است که هر یک می تواند هویت شهر را معنادار کند که خودش می تواند احساس تعلق را بوجود آورد. در این جا فقط انسان به معنای عام را نمی توان بررسی کرد با توجه به جنسیت انسانها، رفتار شهر با آنها و رفتار آنها با شهر متفاوت است. آیا آن چه که شهر برای مردان انجام می دهد و یا آن چه که مردان نسبت به شهر انجام می دهند در مورد زنان نیز صادق است ؟ همان طور که بحث شد یقیناَ متفاوت است. ولی آیا این تفاوت ها از جنس عدالت است یا خیر؟ اگر از جنس عدالت باشد در کنارش برابری و حس رضایت هم وجود دارد در غیر اینصورت، حس رضایتی وجود ندارد که چالش های فراوانی را هم بوجود می آورد.

او گفت: از این جاست که مفهوم شهر و جنسیت به هم چسبندگی از نوع کاووش متفاوت با توجه به تعارضات ذکر شده، پیدا می کنند. تا به حال این گفتگو بین مردان و شهر بوده است و زنان تنها در حوزه خصوصی معنا داشتند پس در حوزه عمومی راه به جایی ندارند چون برای آنها حوزه عمومی ساخته نشده است.حوزه عمومی را تا به حال تنها مردان رقم زده بودند ولی اکنون می بینیم که زنان هم وارد عرصه عمومی شدند، و این امر نیازمند پاسخ گویی از جانب شهر و بالعکس آن است. در همچنین فضایی، در مقطع هزاره سوم، بشر امروز با دنیای جدید و متفاوتی از جنس ارتباطات روبرو شده است. انسان نوین، ویژگی های نوین، جذابیت های نوین، دنیای جدید و کاملا متفاوت، از آن طرف شهر با تمام ویژگی ها در انتظار یک ورودی جدید برای گفتگو می باشد، از طرفی زنانی که وارد شهر شده اند و خواستار تعامل با آن و خواهان استفاده از ظرفیت های داخل شهر هستند. آیا این همان زن دوران سنت و یا مدرن است؟ اگر انقلاب فناوری و ارتباطی و رشد فضای مجازی نبود، الان ارتباط و نیاز و چسبندگی زنان همانی بود که در پارک بانوان ایجاد می کردیم، ولی اکنون به دلیل تغییرات در نگاه زنان، انسان به صورت کلی دارای فردیت است و سازه های شهری را به چالش می کشد که پاسخ گوی نیازهای وی نیست و البته شهر نیز زنان را به چالش کشیده است. این فاصله باعث شده تا حقیقت را ازجنس دیگری ببینیم. امروز نشاط نه در خانه ماندن بلکه چه در خانه و چه در فضای عمومی و در شهر هم درخواست می شود. برجسته ترین موضوعی که می تواند نشاط را چه در فضای مجازی و چه در فضای غیرمجازی و واقعی تامین کند، بحث امنیت است. این موضوع برای زنان مسئله ای با اولویت اول (برخلاف مردان) است. امنیت برای زنان مسئله ای است از جنس ساختن و نه روی آن حرکت کردن، و نه تابع بودن برنامه ریزی ها و قوانین از پیش تعیین شده، است. امروز انسان هزاره سوم با به چالش کشیدن قواعد و قوانین، فضای عمومی از جنس دیگری است. زن در این فضا امنیت را می سازد و منتظر پارک های بانوان برای حفظ امنیت خود نمی شود، زنان شبکه ارتباطی ایجاد می کند تا بتواند امنیت خود را بوجود آورند و وارد فضای گفتگویی از جنس نیاز و نه از جنس راز شوند، تا از التهاب شان کاسته شود چرا که روش گفتگو را یاد گرفته اند. زن امروز نیازهاش رامی شناسد، نیازهاش را با شهر مطرح می کند و به دنبال راهکاری از جنس تصمیم و برنامه ریزی می گردد و طبیعی است که با کمک خود زنان این امر امکان پذیر است. هنوز هم جامعه ما پذیرای زنانی نیست که بتوانند عدالت را برقرار کنند و تبعیض را کنار بزنند ولی زمان تغییر کرده است و در این عصر امنیت مهم ترین موضوع فراغت در فضای مجازی و غیر مجازی است. فراغت زنان در امروز معنی تعامل با زنانی از جنس خود دارد که نیازمند ایجاد نشاط در این فضاها است ، که لزوماَ به معنای نشاط در بیرون نیست.

او در نهایت به برخی پژوهش ها اشاره کرد و گفت: پژوهش هایی در مورد همبستگی اجتماعی و همسایگی انجام شده که نشان می دهد که چگونه افزایش ارتباطات همسایگی می تواند موجب ارتقای نشاط همسایگی شود که نشان دهنده عنصر مغفول مانده نشاط یعنی بحث اعتماد بعد از بحث امنیت است. امنیت و نشاط رابطه ای دو طرفه با یکدیگر دارند که محصول هر دوی آنها نشاط است. در تحقیق دیگری نشان داده شده است که زنان شاغل با قرار گرفتن در حلقه های تعاملی به صورت معناداری از زنان دیگری بانشاط ترند. پس زنان دیگر هم می توانند در فضای تعاملی برای ایجاد نشاط قرار بگیرند.

وی در پایان بحث خود افزود: در نهایت مدیران می توانند با ایجاد امنیت، ایجاد فضایی برای استفاده از ظرفیت ها، افزایش نشاط بصری در دورن شهرها، ایجاد امکان استفاده از فضای باز برای زنان، تعدیل قوانین اجتماعی و عرفی (که علیه زنان است)، فضای شهر را برای فراغت زنان مناسب سازد در غیر این صورت خود زنان با افزایش دانش در این عصر این کار را انجام خواهند داد.

• < قبلی
• بعدی >