نخستین سمینار مطالعات اجتماعی پروژه‌های سدسازی در حالی در وزارت نیرو برگزار شد که سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نیرو به عنوان بالاترین مقام دولتی حاضر در این سمینار، از مطالعات اجتماعی به عنوان «حلقه گمشده» در پروژه های سدسازی این وزارتخانه یاد کرد.

در این سمینار که روز چهارشنبه هشتم خردادماه برگزار شد، جمعی از کارشناسان و متخصصان به بیان دیدگاه ها و تجربیات خود در موضوع مطالعات اجتماعی در پروژه های سدسازی پرداختند.

مدیریت به هم پیوسته منابع آب؛ نسخه دردهای مدیریت آب ایران است

علیرضا دائمی، سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، نخستین سخنران این سمینار بود. وی در سخنان خود، به سدهای فراوانی اشاره کرد که از سوی این وزارتخانه برای مدیریت آب در نقاط مختلف کشور ساخته شده است. دائمی گفت: مهندسان سدساز ایرانی، حرف های زیادی برای گفتن دارند و کارهای آنها به لحاظ فنی، نقصی ندارد. اما باید بپذیریم که در پیوند بین مباحث فنی در سدسازی و زندگی و معیشت مردم، حلقه گمشده ای وجود دارد که «توجه به مباحث و مطالعات اجتماعی» است.

وی به همکاران خود در بخش آب کشور توصیه کرد: انتقادات مردم و منتقدان را بشنوید؛ به صدای مردم بیشتر توجه کنید؛ مبادا سدهایی که با صرف هزینه و انرژی فراوان می سازید، باعث ایجاد ناراحتی و تلخی در زندگی مردم شود. خودم رفتم از سد گتوند دیدن کردم. با وجود همه کارهای ارزنده ای که برای بهبود معیشت مردم انجام شده، هنوز جای کار وجود دارد.

این مقام مسئول در ادامه بسیاری از انتقادهایی را که در زمینه بی توجهی به مسائل اجتماعی سدسازی ها به وزارت نیرو می شود، درست دانست و گفت: باید واقعیت ها را بپذیریم. اگرچه مطالبی نیز از روی غرض و سوء نیت بیان می شود، اما برای ما به عنوان متولیان سدسازی در کشور، مهم است که خروجی کارهایمان، عدالت اجتماعی را بسط داده و کاهش فقر و بهبود زندگی مردم را در پی داشته باشد.

سرپرست معاونت آب و‌آبفای وزارت نیرو از سدسازی به عنوان آخرین ابزار برای استحصال آب یاد کرد و گفت: در جایی که می توانیم از آب سطحی به صورت درست استفاده کنیم، نباید تسلیم فشارهای بیرونی برای ساخت سد شویم.

وی «مدیریت به پیوسته منابع آب» را نسخه ای برای درمان دردهای پیچیده مدیریت آب در ایران برشمرد و گفت: بر اساس این نسخه، به توانمند سازی مردم، اجرای عدالت اجتماعی و پایداری زیست بوم پرداخته می شود و مشارکت مردم در برنامه ریزی، اجرا و بهره برداری از طرح های آبی، جلب می شود.

دائمی سپس از متخصصان مسائل اجتماعی درخواست کرد: استانداردهای مطالعات اجتماعی در پروژه های سدسازی را تدوین کرده و برای تصویب، به وزارت نیرو پیشنهاد دهند.

جایگاه مطالعات اجتماعی، تأثیرات سدسازی در مقیاس حوضه آبریز است

دیگر سخنران این سمینار، محمد ابراهیم نیا، مدیر کل دفتر مهندسی و معیارهای فنی آب و آبفای وزارت نیرو، بود که به «آسیب شناسی مطالعات اجتماعی در نگاه توسعه محور سد سازی» پرداخت.

وی با اشاره به کاربردهای سد و اثرات فیزیکی آن، گفت: ساخت سد، اثراتی را در بالادست، خود سد، پایین دست و در مقیاس حوضه آبریز به دنبال دارد که به نظر من، جایگاه مطالعات اجتماعی در سدسازی، بررسی تأثیرات در مقیاس حوضه آبریز است.

ابراهیم نیا افزود: این تاثیرات می تواند شامل تغییرات حاصل در منابع آب، اقتصاد، فرهنگ، اجتماع، اکوسیستم، جمعیت، مهاجرت و .... باشد که تا به حال مطالعات جامعی در این زمینه در وسعت حوضه آبریز در کشور انجام نشده است.

این مقام مسئول در ادامه سخنان خود، به سند بالادستی « نظام فنی و اجرایی طرح های عمرانی کشور» اشاره کرد و گفت: در سه نظام فنی و اجرایی کشور طی دهه های گذشته، همواره به انجام مطالعات اجتماعی در پروژه ها توجه شده و اعتباراتی نیز برای آن تصویب شده است؛ اما به نظر می رسد که کمی نشدن نتایج مباحث اجتماعی در تحلیل سود به هزینه طرح های سدسازی، نتایج نهایی آنها را دچار چالش کرده است که این موضع نیازمند تغییر اساسی است.

وی سپس خواستار «توجه به مباحث و مطالعات اجتماعی در مرحله پیدایش و توجیهی طرح و یا مطالعات مرحله اول و بررسی کامل نتایج این موضوع در زمان تولد طرح» و نیز «تقسیم بندی و دسته بندی طرح ها برای انجام مطالعات اجتماعی» شد.

مطالعات اجتماعی به عنوان یکی از ابزارهای حکمرانی آب

دکتر مهدی ضرغامی، دانشیار دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تبریز، نیز در این سمینار گفت: مطالعات اجتماعی یکی از ابزارهای حکمرانی آب است و در حالی که رشد جمعیت، فشار زیادی را بر منابع آب وارد کرده، حکمرانی آب، بیش از پیش ضرورت و اهمیت پیدا کرده است.

وی افزود: براساس مطالعات جهانی، هم اکنون بیشتر کشورها از بحران مدیریت آب رنج می برند تا کمبود آب و در قرن بیست و یکم، حکمرانی آب با مدیریت صحیح امکان پذیر است.

عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز در ادامه به بیان پیشنهادهایی برای توجه به مطالعات اجتماعی در طرح های سدسازی شد. گنجاندن درس های مطالعات اجتماعی در رشته های مرتبط با آب؛ توجه جدی رسانه ها به موضوع های اجتماعی سدسازی؛ برگزاری کارگاه های آموزشی در دانشگاه ها و دستگاه های اجرایی در این زمینه؛ حذف برخی از سدهای ناکارآمد؛ الزام دولت به اجرای پیوست فرهنگی و اجتماعی برای پروژه های مهم در کشور و آموزش کودکان، از جمله این پیشنهادها بودند.

ژاپنی ها افزایش آگاهی های عمومی را در پیش گرفته اند

دکتر سید علی چاوشیان، عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، دیگر سخنران این نشست بود که «تجربیات ملاحظات اجتماعی سدسازی در ژاپن و مدیریت پایدار مخازن» را ارائه داد.

چاوشیان گفت: در ژاپن، پنج عبارت کلیدی برای ملاحظات اجتماعی در سدسازی وجود دارد: «اجتناب»، «حداقل سازی اثرات»، «اصلاح و برطرف سازی» و «جبران».

وی در ادامه افزود: با توجه به اینکه جو عمومی در ژاپن، مخالف سدسازی است، آنها برای زمینه سازی در این خصوص، افزایش آگاهی های عمومی را با استفاده از فیلم، عکس، حضور در مدارس و آموزش دادن به دانش آموزان و نیز کمک به توسعه اقتصادی در منطقه و ایجاد اشتغال به عنوان ابزاری برای کسب رضایت عمومی، در پیش گرفته اند.

این مدرس دانشگاه سپس دو نمونه از تجربیات ژاپنی ها را ارائه داد که در نمونه نخست، دولت ژاپن برای ساختن سدی بر روی رودخانه تسورومی در منطقه یوکوهاما، از سال 1970 تا 1999 به مدت 29 سال با ساکنان در آن منطقه مذاکره کرد تا آنها را برای ساخت این سد قانع کند. چاوشیان گفت: ژاپنی ها برای انجام موفق این پروژه، افزون بر 600 جلسه با جوامع محلی برگزار کردند.

وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: اهمیت مسائل و ملاحظات اجتماعی در پروژه های سدسازی در ژاپن به قدری بالاست که ادارات آب این کشور، مطالعات اجتماعی این پروژه ها را «برون سپاری» نمی کنند و مدیران و کارکنان ادارات آب، خودشان را ملزم و موظف به اجرای این کار می دانند.

طرح های توسعه ای نیازمند همراهی عالمان علوم انسانی هستند

احسان هوشمند، پژوهشگر مطالعات قومی، سخنران دیگر این سمینار بود که به موضوع «سدسازی و برخی ملاحظات جامعه شناختی» پرداخت. وی گفت: زمانی که سدی ساخته می شود، وضع موجود یعنی رابطه آب با جامعه، تاریخ، فرهنگ، اقتصاد، محیط زیست، حقوق و حتی دیگر جوامع همجوار دستخوش تغییراتی می‌شود.

هوشمند در ادامه گفت: ساخت یک سد، دارای تأثیرات اجتماعی مانند تأثیر بر سبک زندگی مردم؛ تعامل اجتماعی، تفریح، هویت تاریخی؛ فرهنگ، آیین‌ها، باورها، ارزش‌ها و زبان مردم؛ اجتماع مردم و عناصر پیوستگی اجتماعی و حتی سیاسی؛ حمل و نقل؛ تأثیرات روانی و جابجایی جمعیت و مهاجرت است.

وی سپس به بیان مخاطرات سدسازی در قوم گرایی پرداخت و گفت: بخش زیادی از رودخانه‌ها و سدهای کشور در استان های مرزی کشور مستقر است و این مناطق، محل سکونت بخش عمده‌ای از اقوام ایرانی است.

وی افزود: در بخشی از این مناطق در تاریخ معاصر، چالش‌های قومی پرهزینه‌ای داشته ایم و اگر برنامه‌ریزی‌ها برای سدسازی درست نباشد، پیامدها و هزینه‌هایی به دنبال خواهد داشت که سود آن را کاهش می‌دهد.

این پژوهشگر اجتماعی گفت: یکی از نمونه‌های قومی شدن موضوع آب را می‌توان در جریان دستگیری رهبر شورشی حزب کارگران ترکیه، عبدالله اوجالان، دید. همچنین در ترکیه، مخالفان سدسازی یعنی هواداران پ ک ک بر این باورند که ساخت سدهای جنوب و جنوب شرقی ترکیه با هدف جلوگیری از رفت وآمد و حرکت نیروهای پ ک ک طراحی شده است.

هوشمند در ادامه گفت: در حوزه دریاچه ارومیه نیز، خشک شدن بخش زیادی از آب دریاچه ارومیه موجب اعتراض گسترده اهالی و نیز مردم و نخبگان و رسانه‌های سایر مناطق کشور شد که بخشی از دلایل خشک شدن این دریاچه را باید در مهار آب‌های منطقه‌ای ارزیابی کرد.

وی افزود: اعتراضات به خشک شدن دریاچه ارومیه در حال پیدا کردن سمت و سوی قوم گرایی بود. یعنی قوم‌گرایان در تلاش هستند تا این مسأله را به فرصتی برای بیان خواسته‌های قومی خود مبدل کنند. در حالی که همزمان دولت کشور همسایه در باکو اعلام کرده که با طرح انتقال بخشی از آب ارس برای احیای دریاچه ارومیه مخالف است.

او در ادامه به بیان برخی تجارب و نمونه‌ها در مطالعه تأثیر اجتماعی احداث سدهای حوزه سیروان و زاب پرداخت و گفت: به عنوان مهم ترین جمع بندی در این حوزه، همراهی عالمان علوم مختلف انسانی و اجتماعی، از جمله جامعه شناسان، را در برنامه ریزی تا اجرا و ارزیابی در پروژه های سدسازی و به طور کلی طرح های توسعه ای، ضروری می دانم؛ چراکه بی توجهی به این علوم هزینه های زیادی را به منافع ملی تحمیل می کند.

اثربخشی مطالعات اجتماعی در طرح های توسعه منابع آب

یکی از کارشناسان بخش بررسی های اجتماعی شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس، دیگر سخنرانان این سمینار بود که به «اثربخشی مطالعات اجتماعی در طرح های توسعه منابع آب» پرداخت. علی نوری ثانی گفت: بسیاری از کارشناسان و دست اندرکاران توسعه بر این باورند که با وجود صرف هزینه های هنگفت در طرح های توسعه منابع آب، میزان دستیابی به اهداف پیش بینی شده در بسیاری از موارد ناامید کننده است.

نوری ثانی افزود: در کشور ما، توجه به جنبه‌های اجتماعی در مراحل مطالعه، طراحی، اجرا و بهره‌برداری از طرح‌های توسعه منابع آب در چارچوب معیارهای پایداری اجتماعی از اهمیت روزافزونی برخوردار است.

وی گفت: از جمله پیامدهای عدم توجه به جنبه‌های اجتماعی، تاخیر در تحقق فواید اقتصادی –اجتماعی مورد انتظار؛ ایجاد کندی و در برخی موارد توقف طرح‌ها در مرحله اجرا؛ ایجاد نارضایتی در جوامع بهره‌بردار به جای رضایتمندی؛ توزیع نامشخص فواید طرح میان ذینفعان؛ استهلاک زودهنگام تاسیسات و بالارفتن هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری؛ پرداخت مبالغ هنگفت بابت خسارت و استملاک اراضی؛ افزایش روز افزون تصدی‌گری دولتی وتقویت روحیه مسئولیت‌ناپذیری در جوامع محلی و ایجاد وضعیت برنده – بازنده میان ساکنان داخل مخازن سدها و بهره‌برداران از فواید طرح است.

این کارشناس اجتماعی در ادامه نمونه هایی از اثرات مطالعات اجتماعی در اجرای طرح های سدسازی، انتقال آب، ساخت شبکه های آبیاری و زهکشی و آبرسانی را ارائه داد و گفت: نبود شرح خدمات استاندارد؛کمبود کارشناسان مجرب در بخش آب و در نتیجه انجام مطالعات اجتماعی توسط افراد غیرمتخصص؛ خروجی‌های فاقد اثر بخشی لازم در زمینه مطالعات اجتماعی، ناآشنایی متخصصان علوم اجتماعی با مسائل و موضوعات تخصصی در بخش آب؛ متناسب نبودن حق‌الزحمه مطالعات با حجم، اهمیت کار و شرح خدمات و باور نداشتن به اثربخشی مطالعات اجتماعی و در نتیجه کم‌توجهی به اهمیت ایجاد ظرفیت‌های لازم در شرکت‌های مهندسی مشاور، تشکیلات کارفرمایی، شرکت‌های پیمانکار، از جمله محدودیت هایی هستند که باید برطرف شوند.

این گزارش می افزاید: در بخش های دیگری از این سمینار، سخنرانی هایی با عنوان «مسئولیت های اجتماعی طرح سد آزاد: اسکان مجدد-کارآفرینی» از سوی حامد دهقانی، «مشکلات اجتماعی در سدهای پروژه کوچری، امیرکبیر(واریان) و لتیان (نصرت آباد)» از سوی خسرو ارتقایی،مدیر عامل شرکت آب منطقه ای تهران، کارشناس شرمت توسعه منابع آب و نیروی ایران، « ارزیابی و ارزشیابی اثرات اجتماعی
پرو‍‍‍‍‍‍ژه های سدسازی» از سوی دکتر احمد محسنی، مدرس دانشگاه در رشته ترویج کشاورزی، و «جایگاه مطالعات اجتماعی در وزارت نیرو» از سوی صادق صاحبی، مدیر کل دفتر منابع انسانی شرکت توانیر، ارائه شد.

بیانیه پایانی سمینار

به گفته حمید رشیدی فرد، دبیر سمینار، نظرات و پیشنهادهای فراوانی از سوی شرکت کنندگان در سمینار به دست وی رسیده که به زودی در قالب «بیانیه پایانی نخستین سمینار مطالعات اجتماعی پروژه های سدسازی» منتشر خواهد شد.

این سمینار را کمیته ملی سدهای بزرگ ایران با مشارکت معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، شرکت مدیریت منابع آب ایران، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس، شرکت زیستاب، طرح استاندارهای صنعت آب و آبفای و انجمن شرکت های ساختمانی برگزار کردند.

تهیه گزارش: ابراهیم عبدالله زاده

• < قبلی
• بعدی >