گروه علمی- تخصصی جامعه‌شناسی تاریخی انجمن جامعه‌شناسی ایران در یکی دیگر از نشست‌های خود که در تاریخ پنجم تیر ماه سال 87 برگزار شد، با دعوت از شروین وکیلی دانشجوی دکتری دانشگاه علامه طباطبایی، موضوعی را با عنوان "چای قند پهلو: اندر روابط چای، قند و استعمار" به بحث گذاشت. سخنران این نشست، در بخش نخست سخنان خود، به ذکر مقدمه‏ای در پیوند جامعه‏شناختی چای و انسان پرداخت. سپس به ریشه‏های زیست‏شناختی نوشیدن چای اشاره کرد و در نهایت، این مبحث را از منظر جامعه‏شناسی تاریخی پی گرفت. او در این بخش از سخنانش، دو ادعای اساسی مبنی بر رابطه چای و مدرنیته و رابطه چای، قند و انقلاب صنعتی را مطرح کرد.

وی بحث خود را این‌گونه آغاز کرد: در کتاب‏های مربوط به تاریخ چای‏، گفته می‌شود نخستین زمان استفاده از این نوشیدنی به عصر دومین امپراطور اساطیر چین که بین 2700 تا 2500 پیش از میلاد سلطنت می‏کرده، بر می‌گردد. آن‌گونه که در اسطوره‌ها روایت شده، این امپراطور که به عنوان فردی اصلاح‌گر و آبادگر شناخته می‏شده، به مردم چین یاد داده برای پرهیز از بسیاری بیماری‏ها، آب را پیش از نوشیدن بجوشانند. یک روز که این امپراطور برای شکار به طبیعت رفته بود، در آب در حال جوش او برگی می‌افتد که آن را به نوشیدنی گوارایی تبدیل کرد و از آن زمان است چای شناخته می‌شود.

وکیلی افزود: صرف نظر از میزان صحت این داستان، آنچه مشخص است، خاستگاه گیاه چای است که به کشور چین مربوط می‌شود. نخستین متنی که در آن مفهوم چای دیده می‏شود، نیز یک متن چینی، مربوط به حدود سال 325 میلادی است. علاوه بر این، متونی از حدود سال 400 میلادی به دست آمده‌اند که نشان می‏دهند در آن زمان، چای به عنوان یک گیاه دارویی شناخته می‏شده است. در اواخر قرن پنجم میلادی نیز برای اولین بار اثراتی از استفاده از چای در ترکستان دیده می‏شود و این امر نشان از آن دارد که ارتباطی قدیمی میان مردم سرزمین ایران و چای وجود داشته است.

وی ادامه داد: در اواخر قرن ششم میلادی، برای نخستین بار راهبان بودایی ژاپنی که در چین درس می‏خواندند، برگ چای را به کشور خود بردند که با استقبال زیادی از سوی ژاپنی‌ها همراه شد. سپس در حدود سال 805 میلادی، یک راهب ژاپنی برای نخستین بار بذر چای را به ژاپن برد. در کل این مدت، چای به عنوان یک نوشیدنی اشرافی و درباری شناخته می‌شد. در اواخر قرن دهم، به دلیل استفاده زیاد مردم از چای، هنر مربوط به آن به وجود آمد و ظرف‏هایی مانند قوری و فنجان ساخته شدند. در سال 1301 میلادی نیز امپراطوری در چین روی کار آمد که خیلی به چای علاقه داشت و به همین دلیل در این زمان، جشنواره‏های چای‏خوری،‏ چای‏دم‏کنی و مواردی مشابه برگزار شدند. این در حالی است که پس از ورود مغول‏ها به چین، آداب درباری نوشیدن چای بر انداخته شده و در پی آن، این سنت کم‌کم به امری مردمی و عمومی تبدیل شد.

وکیلی با اشاره به وقف شدن معابد ذن برای کشت چای در قرن سیزدهم میلادی توسط یک راهب زن مشهور ژاپنی، یادآور شد که در میان ژاپنی‏ها ضرب‏المثلی وجود دارد مبنی بر اینکه نوشیدن چای مانند اندیشیدن به ذن است. او همچنین تاکید کرد که به همین دلیل، چای در خاور دور به عنوان یک گیاه آیینی شناخته می‌شود؛ تا جایی که در اواخر قرن شانزدهم، یک جهانگرد اروپایی مراسم نوشیدن چای را برای نخستین بار به غربی‏ها معرفی می‏کند.

وی از این بخش از سخنان خود نتیجه گرفت که تا آخر قرن شانزدهم تاریخ چای یک تاریخ سنتی خاور دوری، همراه با تغییراتی کند و آرام داشته است. حال آن‌که از اوایل قرن هفدهم (سال 1605 میلادی) که کمپانی هند شرقی توسط هلندی‏ها به وجود می‏آید، وضعیت تغییر می‌کند و حدود 30 سال بعد، در میان زنان طبقه ثروتمند هلندی رسم نوشیدن چای به صورت دسته‏ جمعی ایجاد می‏شود. بیست سال پس از آن، کلیسای پروتستان و برخی گروه‏های محافظه‏کار چای را به عنوان عامل تهدیدکننده سلامت خانواده معرفی کرده و مورد تخطئه قرار می‏دهند. تقریباً در همان دوران نیز یک دانشمند آلمانی در مقاله خود خطرات نوشیدن چای را گوشزد می‏کند. در واقع بدین ترتیب، در اواسط قرن هفدهم جبهه‏آرایی‏ای بر علیه چای در میان برخی کشورهای اروپایی به وجود می‏آید که در مقابل آن، هلندی‏ها و به خصوص زنان طبقه اشراف به مقابله با این شرایط برمی‏خیزند و حتی دانشمندان این کشور نیز خواص مثبت چای را مورد تأکید قرار می‏دهند.

این جامعه‌شناس در ادامه توضیح داد: در سال 1661 درگیری شدیدی میان موافقان و مخالفان نوشیدن چای در انگلستان به وجود می‏آید که البته یک سال بعد به نفع چای خاتمه پیدا می‏کند و دلیل این امر، مشخصاً ازدواج پادشاه انگلستان با یک زن پرتغالی طرفدار چای بوده است. همین مسأله باعث می‌شود موج نوشیدن چای در انگلستان هم مانند هلند رشد قابل توجهی پیدا کرده و در همین زمان کمپانی هند شرقی انگلیس شکل ‏گیرد. از سوی دیگر، به دلیل عدم رشد مناسب بذر چای در اروپا و موفقیت کمپانی هند شرقی انگلستان در تصویب قانونی مبنی بر ممنوعیت ورود چای از مسیر هلند در قرن هیجدهم، تحول دیگری در مصرف چای در این کشور و در آمریکا به عنوان بازار بزرگ توسعه یابنده انگلیسی‌ها رخ داده و نوشیدن آن بیش از پیش رونق می‌گیرد.

وی افزود: در سال 1767 پارلمان انگلیس قانونی را تصویب کرد که بر مبنای آن، برای ورود برخی کالاها به آمریکا که در آن زمان مستعمره انگلستان بود، مالیات در نظر گرفته شد و در آن هنگام، مهم‏ترین این کالاها چای بود؛ زیرا مردم آمریکا به این نوشیدنی عادت وافری داشتند. در نتیجه این قانون، مردم برخی شهرها مانند بوستون شورش کردند و در تقابل با آنها، انگلستان نیز با فرستادن نیروهای خود، ورود این کالا را به آنجا ممنوع کرد. در پی این امر، شورش فراگیر شد و حزب‏هایی به نام حزب چای به وجود آمد که تاجران را برای وارد کردن چای به صورت قاچاق بسیج می‌کردند. در سال 1770، پارلمان انگلیس قانون محکم‏تری را وضع کرده و طی آن اعلام کرد که کشتی‏های این حزب را غرق خواهد کرد. به دنبال این قضیه بود که جنگ‏های استقلال آمریکا آغاز شدند. حدود شصت سال بعد، در سال 1830 که آمریکا مستقل شده بود، انگلیسی‏ها متوجه شدند که قوانین مالیاتی در مورد چای کاربردی ندارد و بدین ترتیب حتی قانون انحصار واردات چای برای کمپانی هند شرقی را نیز لغو کردند و این کمپانی ناچار به راه‏اندازی کشت چای در هند و سریلانکا شد.

وکیلی در بخش دیگری از سخنان خود، به تاریخچه مصرف چای در روسیه و دیگر کشورهای آسیایی پرداخت و در این باره گفت‌: در سال 1616، سفیر چین در سفر خود به روسیه برای نشان دادن علاقه مردم کشورش، یک دست چای‏خوری به سزار هدیه داد ولی از آنجا که روس‏ها نمی‏دانستند با این ظروف چه باید بکنند، آن را پس فرستادند. بیش از یک قرن بعد، در سال 1725 خط تجارتی بین روسیه و چین برای انتقال چای کشیده شد. انتقال چای در این مسیر طولانی طی 16 ماه به وسیله شتر انجام می‏شد و بدین ترتیب روس‏ها نیز کم‌کم سنت نوشیدن چای را به شیوه خاص خود شکل دادند. این سنت از شمال وارد ایران شد و در کنار سنت انگلیسی که از جنوب و عثمانی وارد می‏شد، قرار ‏گرفت. روس‏ها چای را همراه قند، با نعلبکی و با جرعه‏های بزرگ می‏خوردند و انگلیسی‏ها در فنجان شکر می‏ریختند و بعد آن را با جرعه‏های کوچک می‏خوردند. در واقع این دو سنت که هنوز هم در ایران باقی مانده‌اند، از مردان روسی و از زنان اشرافی انگلیسی وارد شده‌اند. از سوی دیگر، یکی از نخستین کشورهای خاور میانه که کشت چای را آغاز کرد، ایران بود و مجموعه کشت چای از اواخر قرن نوزدهم در کشور،‌ تبدیل به یک صنعت شد.

سخنران این جلسه در بخش دوم بحث خود، به خواص زیستی گیاه چای برای انسان اشاره کرد و در این باره گفت: در واقع چای عصاره برگ گیاهی است که خصلت آرامش بخش و دارویی دارد و به دلیل وجود ماده تئین در آن که از خانواده آلکالوئیدهاست، نوعی لذت بخشی خاص را با خود به همراه دارد.

وی سپس با تاکید بر اینکه دیدگاه خود را در قالب نظریه تحول فرهنگی بیان می‌کند؛ گفت: در این مدل ما به دنبال این هستیم که یک منش، چگونه به وجود آمده و چه تحولات فرهنگی را پشت سر گذاشته است. حال برای درک این موضوع که چای در دوران سنتی و مدرن چه معنایی دارد؛ باید دید که چه منش‏هایی پشت این قضیه است؛ چه طبقه‏ای آن را مصرف کرده؛ چه طبقه‏ای آن را تولید می‏کنند و مراسم مربوط به آن را چه کسانی اجرا می‏کنند. در واقع، در جامعه قدیم، نوشیدن چای معنای پیچیده‏ای داشت و عملی مناسک‌آمیز و همراه با اسطوره‏های بسیار بود. حال آنکه بعد از دوران استعمار و در عصر مدرن، نوشیدن چای به تدریج همگانی شد و در نیمه قرن هیجدهم در بین طبقه کارگر و عامه مردم رواج پیدا کرد که این موضوع دقیقاً هم زمان با گسترش مصرف توتون و تنباکو در میان مردم عادی بود.

وکیلی خاطرنشان کرد: شیوه نوشیدن چای مشخصاً قبل و بعد از انقلاب صنعتی متفاوت است. در واقع، بعد از این زمان، مصرف چای به چیزی همگانی تبدیل می‏شود که به راحتی تولید شده و مصرف عمومی دارد

و مهم‏تر از همه اینکه آن را به صورت شیرین‏ و به همراه عنصر قند یا شکر صرف می‌شود. از سوی دیگر، در جامعه مدرن، تنباکو، قهوه و چای هر یک نوعی کالا تعریف شده و به عنوان کد تجاری مورد استفاده قرار می‏گیرند. این در حالی است که این مواد در جامعه سنتی به دلیل وجود آلکالوئیدها در آنها که نوعی عناصر سمی و در عین حال لذت آور به حساب می‏آیند، مناسک خاصی را با خود به همراه داشته و متعلق به طبقات خاصی از جامعه بوده‌اند. هم زمان با انقلاب صنعتی، مصرف این مواد رشد عجیبی پیدا کرده و به شدت رایج می‏شوند و این رواج مصرف در بین مردم هم‏زمان با رشد مصرف شکر در دنیا بوده است. در واقع، تا سال 1650 میلادی، شکر ماده‏ای اشرافی،‏ عجیب و با مصرف دارویی بوده است اما از این سال تا سال 1770 که انقلاب صنعتی رخ می‏دهد، مصرف شکر در انگلستان 20 برابر می‌شود که نسبت به رشد جمعیت طی این سال‌ها رقم بسیار زیادی است و دقیقاً در همین زمان است که خوردن چای، قهوه و کاکائو که آن هم حاوی آلکالوئید هستند، به صورت شیرین و همراه با شکر مد می‏شود.

وی با تاکید بر اینکه آلکالوئید‏ها محرک عضلانی بوده، موجب هوشیاری و بیداری شده و در عین حال گرسنگی را مهار می‏کنند؛ اظهار داشت: بدین ترتیب، می‌توان گفت که مد شدن مصرف آلکالوئید همراه با شکر، از عوامل به وجود آمدن انقلاب صنعتی بوده و آن را تداوم بخشیده است. به بیان دیگر، کارگری که قرار بوده شانزده ساعت در روز کار کند، نیاز داشته هوشیار و بیدار بماند، احساس گرسنگی نکرده و انرژی کافی برای کار داشته باشد. حال در این دوران اروپایی‏ها به واسطه چای و شکر به دو عنصر آلکالوئید و مولد انرژی ‏دست می‌یابند و بدیهی است که نوع مصرف این مواد در این موقعیت، با شیوه مصرف در سنن قدیمی که با آیین‏ها و مناسکی همراه بوده، متفاوت است. به همین دلیل، در گام نخست این عناصر تبدیل به کالا می‌شوند و جالب اینجاست که سیر انتقال این دو نوع کالا به کشورهای مختلف دقیقاً مطابق با سیر انتقال انقلاب صنعتی و شعارهای مربوط به آن صورت می‌گیرد.

شروین وکیلی در پایان سخنان خود، تصریح کرد: امروزه چای در جامعه ایران معنای کاملاً متفاوتی با انگلستان یا هندوستان دارد و در عین حال مصرف آن متفاوت با دوران سنتی یا صنعتی‏شدن است. علاوه بر این، ایران امروز در عین حالی که دهمین تولیدکننده چای دنیاست‏‏، دهمین واردکننده آن نیز به شمار می‏رود. آمارها نشان می‌دهند که ما در هر سال فقط حدود ده الی یازده تن چای احمد وارد کشور می‏کنیم و این در حالی است که با وجود آنکه چای وارد شده فاقد کیفیت و حتی سمی شناخته شده؛ چای تولید ایرانی جزء نمونه‏های بسیار مرغوب به شمار می‏رود. حال در چنین شرایطی باید بررسی کرد که دلایل این امر کدامند و چرا تا این حد پایدار مانده‌اند.

• < قبلی
• بعدی >