دکتر فهیمه نظری*

نشست روز شنبه مورخ 14 بهمن ماه 1398 از سلسله نشست‌های «خانواده در بستر پژوهش» گروه علمی– تخصصی جامعه‌شناسی خانواده با عنوان «رونمایی و نقد کتاب احساس مادری» در سالن جلسات انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد. دکتر سیف اله سیف اللهی (استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبایی) مترجم کتاب احساس مادری و دکتر محمد شاپوری (استاد دانشگاه) به عنوان منتقد کتاب در این جلسه به بیان نظرات و مباحث خود پرداختند.

در آغاز جلسه دکتر عالیه شکربیگی (مدیر گروه جامعه‌شناسی خانواده) مقدمه‌ای از کتاب احساس مادری ارائه داد و گفت: کتاب «احساس مادری» یکی از موضوعات مهمی است که در حال حاضر می تواند مطرح شود. این کتاب به مهمترین پرسش های ما پاسخ می‌دهد که آیا مادری و احساس مادری نشأت گرفته از یک غریزه و تجربه است و یا این که احساس مادری نشأت گرفته از اجتماع و فرهنگ حاکم بر جوامع است؟ ما از مترجم اثر می خواهیم به این پرسش مهم پاسخ دهد.

سپس دکتر سیف اللهی ضمن تشکر از انجمن جامعه‌شناسی ایران و گروه تخصصی جامعه شناسی خانواده به‌خاطر برپایی این نشست، گفت: کتاب «احساس مادری»** به زبان انگلیسی در سال 2005 میلادی توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شد. نویسنده اثر تینا میلر یکی از اساتید محقق، جامعه شناس و فمنیست دانشگاه آکسفورد بریتانیا است واکنون در آن دانشگاه مشغول به تدریس و تحقیق می باشد و من و همکارانم در تابستان سال 98 آن را ترجمه کردیم.

مترجم این کتاب ادامه داد: مهمترین هدف از تحقیق و نگارش کتاب از سوی خانم میلر به عنوان یک محقق و جامعه شناس با رویکرد فمنیستی این است که او می خواهد پاسخ این پرسش را دریابد که آیا احساس مادری یک امر و پدیده جنسیتی است یا امر ذاتی، زیستی، فطری، روانی، فرهنگی و اجتماعی؟ خانم میلر با داشتن تجربه زیاد درخصوص بارداری و «زایمان» و نیز «مادر شدن»، «احساس مادری» و چگونگی و چرایی گذر از وضعیت «قبل از ازدواج» به وضعیت «زن» و «مادر شدن» در بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های گوناگون، به عنوان مددکار اجتماعی در کانادا، لندن، بنگلادش و جزایر سلیمان ونقد و بررسی دیدگاه‌های روانشناسان و جامعه شناسانی چون مید، گافمن، مارکسیت‌ها و فمنیست‌ها به تحقیق پرداخته است. به ویژه آنکه خودش با مبتلا شدن به بیماری هپاتیت و ممنوعیت باردارشدن، صاحب سه فرزند دختر (دراوج تحقیق روی موضوع در لندن، جزایر سلیمان و بنگلادش) و زایمان سالم درحالی که تمام پزشکان اعلام کرده بودند که فرزندان اول و به احتمال زیاد سایر فرزندان معلول خواهند بود. با توجه به چنین شرایطی، خانم میلر اطلاعات بسیار مفیدی درخصوص احساس مادری، تجربه مادری و پذیرش مادرشدن در اختیار ما قرار می دهد.

سخنران این جلسه افزود: خانم میلر با بینش هستی شناسانه، معرفت شناسانه و روش شناسانه ویژه خود، روش روایی را برای موضوع تحقیق خود انتخاب و با مشاهده نمونه‌های تحقیق و مصاحبه با آنها درطول بارداری و پس از زایمان و ارائه نقل قول‌های مستقیم از آنها و نیز مشاهده رفتارها و گفته‌های بیماران درجامعه مورد مطالعه، به تحلیل و تبیین داده‌ها می‌پردازد.

دکتر سیف اللهی هدف خود را از ترجمه کتاب «احساس مادری» به این شرح برشمرد: نخست) نگاه جامعه شناسانه اینجانب به احساس مادری و یا به اصطلاح به چگونگی و چرایی گفتار کوتاه «بهشت زیرپای مادران است» نشأت گرفته از رویکرد اینجانب به چگونگی و چرایی «نابرابری جنسیتی» و سایر نابرابری‌های اجتماعی در حیات اجتماعی و در اجتماعات و جوامع انسانی است. من با تدریس در حوزه «جامعه شناسی زنان» و «جنسیت و توسعه» و «جامعه شناسی جنسیت» و تحقیق در حوزه مطالبات و خواسته‌های زنان در ایران و ایدئولوژی حاکم بر اجتماع مان و مطالعه در خصوص "Body language"، "Non-verbal communication"،"Mothering"،"Motherhood"علاقمند شدم بدانم که برخی رفتارهای انسان‌ها در اجتماعات و جوامع انسانی مانند احساس مادری، تجربه مادری، فرد گرایی و هویت یابی انسان، ذوب شدن فرد در اجتماع، پوشاندن و یا نشان دادن زشتی ها و زیبایی های بدن، پذیرش نکبت و درماندگی، تبلور رفتارهای لومپنیسم، فرصت طلبی ها، دروغگویی ها و یا دفاع از حقوق انسان و انسانیت، دفاع از چیستی خود و مبارزه برای بهزیستی و شادکامی تا چه حدود و میزانی به ذات، فطرت، ژن و عوامل بیولوژیکی، فرهنگی و اجتماعی بستگی دارد؟

دوم) سوژه و مقوله «احساس مادری» مدتی بود ذهن مرا به خود مشغول کرده بود. به ویژه آنکه در دهه های اخیر مطالعات و تحقیقات زیادی در این خصوص در دانشگاه های کانادا، آمریکا و بریتانیا به عمل آمده بود و گسترش نگاه فمنیستی، سوسیالیستی و توسعه انسانی و تحولات اقتصادی- اجتماعی در دنیا و عزیمت پُر ستیز اجتماعات و جوامع انسانی به سوی جامعه مدنی، جامعه جهانی، جهانی شدن حقوق و تکالیف شهروندی، انتخاب سیاه پوستان و زنان به مدیریت های بالای سیاسی، علمی و اجتماعی مرا بیش از پیش به رویکرد انسان مدار سوق داد. به این معنا بر این باور بوده و هستم که رنگ پوست، جنس، نژاد، قومیت، غریزه و کشش‌های حیوان و نباتی تحت تأثیر ضرورت ها، نیازها و مکانیسم ها، دینامیسم های هستی اجتماعی و در نهایت مکانیسم ها و دینامیستم هستی هوشمند و آگاه قرار گرفته و کم رنگ می شود و در نهایت رنگ می بازد و راه برای آسایش و آرامش و نیز برای تحول و تکامل انسانها باز می شود. در این جا مواردی مطرح می شود و آن اینکه چرا تحولات اجتماعی، تطور و تکامل حیات با موانع و تنگناهایی در اجتماعات و جوامع انسانی مواجه می شود. پاسخ این پرسش بنیادی و حد و حدود آن یکی از تعهدات و متخصصان علوم اجتماعی به ویژه جامعه شناسی است. در روند و فرآیند چنین پرسش و پاسخی است که محقق می تواند چرایی و چگونگی احساس مادری را دریابد.

سوم) ترجمه کتاب احساس مادری با هدف آگاهی از نقش غریزه، خصلت، فطرت، ذات، عوامل ژنتیکی و زیستی در پیدایش رفتارهای گوناگون انسانی به ویژه احساس مادری در زنان است. از همه مهمتر اینکه عوامل فرهنگی و اجتماعی و در نهایت تحولات و تکامل اجتماعی تا چه میزانی می تواند این حد و حدود را تحت تأثیر قرار دهد و آیا رفتارهای انسان وبه ویژه «احساس مادری» در زنان تحت تاثیر مراحل رشد و توسعه اجتماعات و جوامع انسانی قرار می گیرد یا خیر؟ پاسخ اینجانب به چنین پرسش بنیادینی مثبت است.

در بخش دیگری از این نشست دکتر محمد شاپوری دیگر سخنران جلسه به عنوان منتقد کتاب «احساس مادری» ضمن تشکر از گروه جامعه شناسی خانواده به واسطه برپایی این نشست گفت: کتاب «احساس مادری» بر اساس پژوهش‌های انجام گرفته خانم تینا میلر در جوامع مدرن صورت گرفته است. موضوع مهمی که در کتاب مطرح شده از جهات زیر مورد بحث قرار گرفته است و من عرایضم را در این چهار حوزه مطرح می کنم:

اول) در حوزه مباحث جامعه شناسی ریسک، بحث اصلی بر این مسأله استوار است که زیستن در جامعه با چه خطراتی روبروست و بازتاب این خطرات در زندگی اجتماعی و روانی افراد چیست؟ خطرپذیری و آگاهی از خطراتِ زیستن در جامعه، همچنین بازتاب این خطرات در زندگی انسان‌ها عمیقاً تأثیر داشته و ابعاد مختلف زندگی افراد را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. بر اساس نمونه‌های اشاره شده در کتاب و با این نگاه به موضوع می‌توان دریافت که زنان در آستانه بارداری و مادر شدن با چه خطراتی روبرو هستند؟ آیا از این خطرات آگاهند؟ همچنین چه پاسخی برای نگرانی‌های خود در این مسیر می‌یابند؟ تا چه میزان فرهنگ جامعه برای آنان امنیت ایجاد می‌کند؟ حمایت‌های قانونی برای آنان در این مسیر چه هستند؟. به عنوان مثال در جامعه ایران، که فرهنگ آن هنوز در تسلط الگوهای پدرسالارانه است، این خطرات و نگرانی‌ها چه بازتابی را در درون خانواده ایرانی بر جای خواهد گذاشت؟

دوم) در سراسر کتاب، نگاهی فمنیستی بر تحلیل‌ها حاکم است. بر همین مبنا با دیدگاهی انتقادی به رویکردهای تقدیرگرایانه و ذات‌گرایانه نگریسته شده است. پرسش اصلی نویسنده این است که «احساس مادری امری ذاتی، فطری، جنسی و روانی است یا برخاسته از عوامل اجتماعی و فرهنگی است»؟ در نتیجه، مادر شدن، پدیده‌ای است که زندگی را در همه ابعاد تغییر می‌دهد. نویسنده بر اساس همین نگاه فمنیستی، احساس مادری و تجربه مادری را مانند سایر آموخته‌ها و اندوخته‌های بشری که فرهنگ نام دارد، در گذر زمان و مکان در حال دگرگونی و تحول می‌داند.

منتقد این کتاب اضافه کرد: بر اساس پژوهش‌های شرح داده شده در کتاب، پژوهشگر اولین تجربه احساس مادریِ گروهی از زنان را مورد کاوش قرار داده است و بر همین اساس نتیجه می‌گیرد تجربه مادری متنوع است و تجربه‌ای عام و همگانی نیست.

سوم) بحث ضرورت مطالعه این کتاب برای جامعه ایران است. جای خالی چنین پژوهش‌هایی در جامعه ایران بسیار احساس می‌شود، چرا که بخش زیادی از زنان جامعه ایران به فعالیت‌های خارج از خانه اشتغال دارند. آنان پس از به دنیا آوردن فرزندشان، اغلب دچار نگرانی‌های روانی و احساسی می‌شوند که همه ابعاد زندگی خانوادگی‌شان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. عمدتاً با این که فشارهای زیادی را در زندگی خانوادگی متحمل می‌شوند، اما فکر می‌کنند چون در ساعاتی از روز در کنار فرزند کوچکشان نبوده‌اند، حق مادری را آن طور که شایسته است ادا نکرده‌اند، بنابراین حسرتی ماندگار را در اعماق وجودشان با خود در گذر زمان حمل می‌کنند. همین امر می‌تواند به نشاط خانوادگی چنین خانواده‌هایی آسیب بزند. مطالعه این کتاب می‌تواند ارائه ‌کننده پاسخ‌هایی امنیت‌بخش برای این گروه از زنان جامعه ما باشد.

این استاد دانشگاه گفت: احساس مادری هرچند در مفهوم خود وابسته به جنس زن بوده و پدیده‌ای فطری است، اما نحوه بروز آن به نظر نمی‌رسد پدیده‌ای فطری باشد، بلکه وابسته به صحنه اجتماعی و فرهنگ اجتماعی است. مادری معنایی مطلق در عرصه گیتی نیست، بلکه همانند سایر معانی فرهنگی رنگ نسبیت داشته و بسته به زمان و مکانی خاص توسط کنشگران عرصه اجتماعی معنا شده و به نسل‌های بعد منتقل می‌شود.

دکتر محمد شاپوری در پایان بحث خود نقدهایی پیرامون انتشار کتاب احساس مادری و قوانین مربوط به آن در جامعه ایران مطرح کرد که اهم مطالب درباره ممیزی کتاب توسط وزارت ارشاد بود. او گفت: ممیزی کتاب فی‌نفسه امر نامطلوبی نیست اما اگر به شیوه‌ای غیر کارشناسی انجام پذیرد آسیب‌های فراوانی به جامعه و مخاطبان فرهیخته و کتاب‌خوان خواهد زد. متأسفانه مسیر ممیزی‌ها در ایران و سیاست‌های پیرامون آن در جامعه مسیر واقعیت‌گریزی را به جای واقعیت‌پذیری در پیش گرفته که حاصل آن چیزی جز بی‌اعتمادی عمومی نسبت به آثار منتشره نیست. به همین دلیل بازار کتاب‌های کپی و زیرزمینی که از راه‌های غیر رسمی و بعضاً غیر قانونی به دست مخاطبان خود می‌رسد با اقبال بیشتری مواجه است. از طرف دیگر عدم ممنوعیت قانون کپی‌رایت از طرف ایران موجب شده که ارتباط مناسبی با پژوهشگران سایر کشورها یا سازمان‌هایی که متولی انتشار آثار آنان هستند، برقرار نگردد که این امر خود آسیب‌های جدی به جامعه دانشگاهی ایران وارد خواهد کرد.

این نشست با پرسش و پاسخ حضار و سخنرانان به پایان رسید.

 

---

*تهیه و تنظیم گزارش

Making sense of Motherhood, narrative approach**

 

• < قبلی
• بعدی >