نشست روز دوشنبه مورخ 15 آبان ماه 1393 گروه جامعه شناسی شهر و مطالعات منطقه ای انجمن جامعه شناسی ایران با عنوان «مکان‌های مذهبی در شهر» با سخنرانی و ارایۀ بحث ثمر صارمی و سارا کریمی برگزار شد.
در این نشست نخست ثمر صارمی، دانشجوی دکترای انسان‌شناسی دانشگاه مونترال، با عنوان «مدیریت فضایی زیارت: طرح توسعه حرم امام رضا (ع)» و سپس سارا کریمی، نویسندۀ کتاب «جامعه شناسی معماری شهر تهران: مقایسۀ تطبیقی دو مسجد» تحت همین عنوان، به ارایه بحث پرداختند. سپس جلسه طبق روالی همیشگی گروه شهر با گفتگو و تبادل نظر دربارۀ موضوعات مطرح شده ادامه یافت.
آنچه در ادامه می‌خوانید چکیدۀ مطالب ارایه شده توسط سخنرانان جلسه که توسط ایشان تهیه و در اختیار گروه قرار گرفته است.
مدیریت فضایی زیارت: طرح توسعه حرم امام رضا(ع)
این تحقیق با نگاهی انسان شناسانه تحولات و بازسازی های حرم امام رضا (ع) را در شهر مشهد در بازۀ زمانی سدۀ بیستم میلادی بررسی می کند و هدف از آن تحلیلِ سامان دهی و کنترلِ عملِ زیارت در زمان معاصر است. تبارشناسی تفکر طراحان و برنامه ریزان، ایده های معمارانه و طرح های مهندسی آنها در جریان خلق تا اجرا از طرفی نمایانگر رابطه با نظام قدرت و تصمیم گیری و از طرف دیگر شاهدی بر چالش های اجتماعی رویکردهای متفاوت معماری و شهرسازی است.
تغییرات فیزیکی بناهای حرم امام رضا (ع) به عنوان مهمترین سایت زیارتی ایران از دوران پهلوی اول تا دهه هشتاد شمسی نشان می دهد که چگونه عمل زیارت در جریان سه حرکت فضایی مهم متحول می شود. حرکت اول احداث خیابان فلکه حول صحن‌های موجود است تا رفت و آمد تسهیل شود. در این مرحله شاهد اِعمال تفکر شهرسازی منطقی و حاکمیت نگاهی هستیم که «ارزش‌های تاریخی» سایت (حرم) را به عنوان مرکز شهر مشهد در کنار اهمیت مذهبی اش می‌نشاند. تحول دوم بیش از چهل سال بعد رخ می دهد. در این مرحله بازار اطراف حرم تخریب می شود. اینجا در عین توجه فوق العاده به پتانسیل های توریستی سایت و حاکمیتِ نگاه یادمانی، با اجرای نوعی اعیان سازی قرار بود طرح های نو جایگزین بافت «فرسوده» گردد. سومین تحول در دهه شصت شمسی با به اجرا در آمدن طرح زیرگذر با اهداف حل گره ترافیکی، احیای ارتباط صحن ها با شهر و امکان دهی به گسترش مجموعه حرم اتفاق می‌افتد.
دراین مراحل زیارت به عنوان کنشی منعطف و همزمان عمیقاً سنتی در جریان توسعه فضاها بازتعریف و دوباره سازی می شود. مهندسی زیارت از تحولات زندگی شهری جدا نیست و مداخلات در فضایِ قدسی فارغ از غیر منتظره بودن آنها به روشنی حضور مباحث معمول توسعه را حتی در مکان مقدس می نمایاند. پروژه توسعه حرم امام رضا (ع) امروز به عنوان الگو در بازسازی دیگر اماکن مقدس تاریخی شیعیان استفاده می شود و همین موضوع اهمیت بررسی‌های همه جانبه این الگو را دو چندان می کند.
جامعه شناسی معماری شهر تهران: مقایسۀ تطبیقی دو مسجد
جعفر شهری در توصیف مسجدشاه مینویسد: «اگر دستش به دهانش می رسید و نان و آبی داشت جهت کسب اعتبار [...] زیادتر به مسجد میرفت و اگر کمتر از آن داشت برای تحصیل نام و حرمت […] و اگر دزد و جیب بُر به خاطر دزدی و جیب بری و کفش دزدی و چراغ و آفتابه دزدی و مثل آن می رفت […] و عادت کردگانی که مسجد کلوپشان به حساب آمده محل شنیدن نقل و قصه و وعظ، فقط به خاطر سرگرمی و حرف و حدیث و تفرجشان بود […] برگزارکنندگان امور اموات از قاری و تابوت کش و الله و لبیک گوی و کفن فروش و همچنین فروشندگان اسباب و ظواهر تقوا از مُهر و تسبیح و عطر و انگشتر عقیق و فیروزه و خاک و کتاب و دعا و رساله و مانند آن، مکانشان در مساجد بود و کسبه اطراف از خورده فروش و بساطی و دستفروش و کاغذنویس و معرکه گیر [...] مسجد بهترین مکان کسب وکارشان و سوراخ و سنبه های مسجد انبار اجناسشان بود.»
در مقایسۀ چنین مسجدی با مساجدی که امروز به عنوان مساجد جامع ساخته میشود، در پژوهشی به مقایسه فرآیند ساخت و بهره برداری این مسجد با مسجد امام صادق (ع) واقع در میدان فلسطین پرداخته شده است. مسجد شاه در یکی از چال هرزهای به جامانده از احداث دیوار ارگ، بر سر بازار و با فاصلۀ کمی از سبزه میدان ساخته شد، اما در امتداد تکامل شهر تهران یکی از بهترین مکان یابی ها را داشت. به نحوی که به عنوان مکانی عمومی در طی فرآیند تاریخی که بر آن گذشته محلی برای برخورد نیروهای مختلف مانند حاکمیت شاهی، بازار، روحانیت و مردم بوده و نیز به نحوی ساخته شده که اقشار متنوع مراجعان بازار، بازاریها و بزرگان شهر به مثابۀ گرهای شهری به آن رفت و آمد می کردند.
مساجد معتبر بازار، مسجد شاه، مسجد ترکها، مسجد حاج سیدعزیز، مسجد زرگرها و مسجد جامع بودند اما هیچکدام نقش مذهبی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مسجد شاه را نداشتند. اما تنها بنای خود مسجد مهم نبود، مسجد شاه فضایی عمومی بود شامل لولین خانه، صحن و جلوخان. در جلوخان مسجدشاه مدرسۀ علمیۀ صدر ساخته شده بود. این مدرسه کتابخانه ای هم داشته. افراد شناخته شده ای چون اشرفالدین حسینی (مشهور به نسیم شمال)، میرزا علیمحمدحکیم صفای اصفهانی شاعر معروف، آقا محمدرضا قمشه ای از علمای دوره ناصرالدین شاه مدتی را در حجره های این مدرسه گذراندند.
همچنین تهران به جز یک موال که در خیابان ناصریه بود مستراح عمومی دیگر نداشت و آبریزگاه های مساجد هم که عمومی بودند تنها مخصوص نمازگزاران بود که تنها ساعتی در غروب ها بازمی گردید، مگر مستراح دو سه مسجد، مانند مسجدشاه و مسجد جامع که بازاریان را اداره می نمود.
اما تاثیرات مسجدشاه تنها در زمینۀ فرهنگی، آموزشی یا خدمت رسانی نبود. طبق آمار که سال 1269 جمع آوری شده، اکثریت موقوفه های تهران متعلق به بازار است. بطوری که از دکان های بازار 143 باب (یعنی 11درصدشان) وقف شده بوده است. طبق همین آمار موقوفه ها تحت اختیار روحانیون قرار داشته است. اگر دقت کنید این آمار 13 سال پس از اتمام ساخت مسجدشاه جمع آوری شده و بنابراین نشان دهنده پایگاه قوی آن در میان بازاری ها یک دهه پس از ساخت است. همین پشتوانه اقتصادی و اجتماعی مسجد را قادر می ساخت که در رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی نقش بازی کند و فضایی برای تصمیم گیری ها و شروع برخی از حرکات اعتراضی چون نهضت مشروطه، آتش زدن خانه لیاخوف، راهپیمایی های صنعت ملی شدن نفت و شکل گیری جریانهای موثر بر رویدادهای انقلاب اسلامی و پس از آن باشد. معماری این مسجد که مزین به تزئینات فراوان نیست به نوعی است که راستههای مختلف بازار را به هم پیوند میدهد.
و اما مسجد امام صادق که در میدان فلسطین و بستر محله ای ساخته شده است که قدمت چندانی ندارد و تولد آن با سامان دهی آب تهران و کشیدن آب کرج و احداث بلوار کشاورز (الیزابت) پیوند دارد. در زمان قاجار باغ های محدودۀ شمالی شهر پذیرای اشراف و بزرگان حکومتی بود. این باغ ها در خلال توسعۀ پایتخت در زمان رضاشاه کم کم به هستۀ مرکزی ادارات و سازمانهای تازه تاسیس دولتی تبدیل شد.
این محله قدمتی در حدود 80 سال دارد. بسیاری از بناها و بافت های این محله که به سبکی مدرن و شطرنجی ساخته شده بود هنوز به همان شکل اولیه وجود دارند. خصوصا در پیرامون میدان فلسطین تمام بافت به جز مسجد، همان بافت اولیۀ میدان است و سهم قابل توجه از ساکنان و کسبۀ آن نیز بیش از 40 سال از اقامتشان در آن محل می گذرد. همچنین ساکنان و بافت محله با توجه به اعیان نشین بود و مرکز تفریحی آب کرج، محله ای تفریحی تجاری بوده که سینماها، کافه ها و رستوران ها و مراکز خرید مدرن را در خود جای داده بوده است. فقط 8 سینما در نزدیکی این محدوده در میان سال های 30 تا 50 ساخته شد. این محله پس از انقلاب نیز محل توجه ویژه قرار گرفت.
مسجد امام صادق در کنار میدان فلسطین ساخته و تاسیس شد. شروع ساخت مسجد امام صادق در سال 1383 بود و افتتاح آن سال 1386 صورت گرفت. در ساخت آن از معماری اسلامی مدرن استفاده کردند و تزیینات زیاد و مصالح مرغوب به کار بردند. درب آن در تمامی ساعات و روزها به جز ساعات نماز بسته است. در ساخت این بنا از صددرصد زمین استفاده شده و ارتفاع بلند مناره ها، سقف و بزرگی گنبد (که ادعا میشود در اندازه و طراحی از گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان الگو گرفته شده) ابعاد مسجد را در کنار میدان کوچک و محلی فلسطین عظیم نشان می دهد. در ساخت این مسجد تاحدی به احکام شرعی مسجد سازی بی توجهی صورت گرفته است. برای مثال ساخت سرویس های دستشویی در درون بنای مسجد، شبهه در مالکیت زمین در اذهان عمومی، ارتفاع مناره ها و تزئینات چشم گیر از آن جمله هستند.
مراجعان مسجد نیز بیشتر از کارمندان اداره های اطراف، منسوبین به سازمان متولی مسجد و میمانان ویژه می باشند و کمتر جذب مخاطب محلی را دنبال می کند.
- توضیحات
- زیر مجموعه: گزارش نشست ها
- دسته: گزارش نشست گروه جامعه شناسی شهر و مطالعات منطقه‌ای
- آخرین به روز رسانی در 04 اسفند 1394