در دی ماه سال جاری هم زمان با دومین سالگرد زلزله بم، سمیناری در گروه علمی ـ تخصصی جامعه‏شناسی شهر انجمن جامعه‏شناسی ایران برگزار شد که طی آن بازسازی اجتماعی ـ اقتصادی بم در دو سال اخیر مورد بررسی و بازنگری قرار گرفت. در این سمینار پژوهشی، جمعی از جامعه‏شناسان شهری،‏‏‏‏ٌ‎ معماران، اقتصاددانان، و روانشناسان و دیگر فعالان بازسازی بم با تخصص‏های متفاوت حضور داشتند.

خانم اعظم خاتم مدیر این گروه، در آغاز هدف از برگزاری این سمینار را تعامل و گفت و گو بین نهادها و فعالان در موضوع پیشگیری از زلزله و به ویژه بازسازی شهر بم عنوان کرد. او گفت که امیدواریم با تقویت نگرش انتقادی نسبت به سیاست‏های موجود، در اصلاح سیاست‏های پیشگیرانه دولت و بازسازی پس از زلزله موثر واقع شویم.

بازسازی حیات اجتماعی در بم

نخستین سخنران این جلسه، الهام هومین‏فر مسؤول بخش مطالعات احیای حیات اجتماعی بم در طرح مطالعاتی پژوهشکده سوانح طبیعی ایران بود. وی در سخنان خود پس از برشمردن تحولاتی که در نگرش جامعه‏شناسان نسبت به فاجعه طی سال‏های اخیر در ایران پدید آمده‏، گفت: در نگرش جدید، فاجعه نه به عنوان یک پاسخ یا دفاع در مقابل یک عامل بیرونی بلکه نتیجه به هم خوردن روابط اجتماعی در ساختاری که فاجعه در آن رخ داده، مورد بررسی قرار می‏گیرد و همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی آسیب، پایین رفتن کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی و شرایط بازتولید نابرابری‏های اجتماعی و طبقاتی با عمق بیشتر مورد توجه خواهد بود.

هومین‏فر درباره آسیب‏پذیری اجتماعی افراد پس از فاجعه یادآور شد که در واقعه‏ای مانند زلزله همه افراد به یک اندازه آسیب نمی‏بیند. چنانچه پس از زلزله در شهر بم، پنج گروه کودکان، زنان، اقشار فقیر و حاشیه‏نشین جامعه، معلولین و افغان‏های ساکن این شهر پیش از همه آسیب دیدند.

این پژوهشگر درباره کیفیت زندگی به عنوان یک مؤلفه مهم و اصلی در بازسازی بم، به تصور مردم این شهر از آینده خود اشاره و آن را نگران‏کننده توصیف کرد. به گفته او، بسیاری از آنان بعد از دو سال که از زلزله گذشته معتقدند زندگی بی‏معنی، پر از رنج و تکرار مکررات سیاه است. آنها احساس می‏کنند موقعیت‏شان تنزل پیدا کرده و بدتر از همه به آنها توهین شده است. همچنین شبکه روابط اجتماعی گذشته‏شان تخریب شده است که از جمله دلایل آن را می‏توان به وجود غریبه‏ها، بالا رفتن توقع افراد از یکدیگر و عدم آموزش قبلی برای درک دو طرفه در روابط بین فردی مربوط دانست.

هومین‏فر، مسائل مربوط به اشتغال، آموزش و بهداشت جسمی و روحی را به عنوان دیگر مشکلات مردم بم عنوان کرد و در عین حال گفت که روستایی‏ها عمدتاً چشم‏انداز بهتری نسبت به مردم شهر برای آینده خود تصور می‏کنند.

بازسازی بازار بم

افشین اخلاص‏پور معمار با پیشینه سکونت محلی در بم، سخنران بعدی این نشست بود که به بررسی وضعیت بازار بم پرداخت. وی در این باره گفت: واقعیت این است که بعد از ارگ، بازار می‏تواند اولویت اول پردازش در شالوده کالبدی شهر بم باشد. به ویژه بازاری که تا پیش از زمین لرزه در شهر دایر بوده و نقش مهمی در ساختار فرهنگی ـ اجتماعی آن داشته است.

او با اشاره به نمونه‏هایی از مرمت شهری در ورشو، بیروت و برلین؛ فرم، راه‏یابی شهری، تجهیز شهری ـ ساختمانی ـ مالکیتی، ساختار خیابان و استحکام را از مؤلفه‏هایی دانست که باید در بازسازی بازارهای قدیم بم به آنها توجه شود. اخلاص‏پور در ارائه نتایج تحقیقات خود گفت: فعلاً این تلقی وجود دارد که سازمان‏های دولتی مسؤول باید کار را پیش برده و به بازاریان تحویل ‏دهند. او در عین حال افزود: بازارهای شهر بم با همان روند افولی تاریخ خود منفعل شده و توسط اصناف و نوعی خدمت‏گذاری شهری جایگزین می‏شوند.

وی با تأکید بر لزوم مراقبت از همه ارزش‏های تاریخی، کالبدی و زیبایی‏شناسی، بحثش را با طرح چند پرسش به پایان برد: ”بازار شهر بم به چه ترتیبی ممکن است تحول یابد؟“ ”آیا انباشت یا تغییر کاربری‏های تجاری بازار در حد ماورای نیاز این شهر باعث نمی شود در همه مسیری که رفتیم ناکام باقی مانده و با بازاری خالی از حیات حقیقی خود مواجه شویم؟“

بازسازی اقتصادی بم

کمال اطهاری اقتصاددان و یکی از پژوهشگران طرح بازسازی بم، نیز در سخنرانی خود با عنوان "بازسازی اقتصادی بم" بر لزوم توسعه شهری ـ منطقه‏ای به جای بازسازی هر آنچه قبلاً بوده، تأکید کرد.

وی از بین رفتن سرمایه اجتماعی و عدم احیای دوباره آن در بازسازی بم را مانع اصلی توسعه در این شهر معرفی کرد و در عین حال تأکید کرد که گسیختگی در توسعه اقتصادی پیش از زلزله در این شهر وجود داشته است. اطهاری روند و سرعت پی‏گیری فعالیت‏های کشاورزی را قابل تحسین دانست و گفت: روستاها که روابط و ساختار ساده‏ای داشتند، به سرعت احیا شدند اما جاهایی که روابط پیچیده‏ای داشت، مثل بازار که سرمایه اجتماعی و مالی بالایی نیز نیاز دارد و به شدت به نیروی انسانی خود وابسته است، بازسازی کار ساده‏ای نبود. در عین حال مشکل دیگری که وجود داشت غفلت از حضور مردم در رویکرد برنامه‏ریزان و کارشناسان شهری بود که در نقاط دیگر هم دیده می‏شود. به گفته اطهاری، مجموعه اینها باعث شده دستگاه برنامه‏ریزان به صورت عام دیدگاه فیزیکی و نه توسعه‏ای داشته باشند. برنامه‏های آنها عموما از هم گسیخته‏اند در حالیکه در بم باید اختیاراتی به ستاد بازسازی داده شود که همراه با بازسازی فیزیکی توسعه اقتصادی نیز با مشارکت مردم در نظر گرفته شود. وی در این زمینه پیشنهاد کرد که پروژه‏های اقتصادی کوتاه مدت در دستور کار قرار گرفته و به مقوله آموزش و مهارت بیشتر توجه شود. او گفت: در بم انتظار معجزه‏ای نمی‏توان داشت مگر آنکه به مشکلات و موانع پیشین که طی زلزله تشدید شده نیز پرداخته شود. در عین حال همراه با پروژه‏های کوتاه مدت مسأله ظرفیت‏سازی، شیوه ارتباط کشاورزان و شکل‏گیری تعاونی‏ها، جلوگیری از خروج سرمایه که از قبل هم در بم وجود داشته مورد بررسی قرار گیرند و در کل به مسأله توسعه بم در چارچوب برنامه توسعه منطقه‏ای پرداخته شود.

باغ هنر و احیای فرهنگی بم

محمدرضا شجریان استاد مشهور آواز در ایران نیز یکی از سخنرانان این نشست بود. او که به واسطه باغ هنر در احیای فرهنگی شهر بم پس از زلزله نقش دارد، با جمعی از فعالان این پروژه در سمینار بازسازی اجتماعی ـ اقتصادی بم شرکت کرده بود. شجریان درباره پروژه باغ هنر گفت: بعد از این فاجعه که کنسرتی برگزار شد، سفری به بم داشتیم و دیداری با رئیس شورای شهر بم، ما گفتیم بودجه‏ای داریم و ایشان پیشنهاد کرد که مدرسه موسیقی ساخته شود چرا که بیشتر از ساختمان خانه، ساختمان روحی مردم مهم است. در وهله نخست می‏خواستیم یک مدرسه بسیازیم که کم‏کم گسترده شد و حال به صورت یک دانشکده هنر در حال شکل‏گیری است که چندین هنر در آن آموزش داده شده و در کنار آن کنسرت‏های موسیقی، گالری‏های هنری و ... دایر شوند.

وی درباره شیوه جمع‏آوری بودجه برای این پروژه گفت: ‏تصمیم گرفتیم برای تامین بودجه ، به جای آنکه به سراغ دولت برویم، آن را به صورت مشارکت همگانی تامین کنیم و بر این اساس شورای برنامه‏ریزی تشکیل دادیم و توانستیم تا حدودی پروژه و نیاز آن را معرفی کنیم.

محمدرضا شجریان افزود: ما قصد داریم پروژه‏ای فرا استانی در سطح کشور داشته باشیم تا با حضور مهمانان از گوشه و کنار کشور به آبادانی و اقتصاد شهر نیز کمک کنیم تا این شهر باستانی رنگ و روحیه‏ای هنری پیدا کند. امیدواریم این شهر میزبان هنرمندان و علاقمندان به هنر شود و در ضمن روحیه مشارکت را در مردم زنده نگه داریم و دست یاری آنها را بفشاریم.

در ادامه دکتر گودرزی و مهندس بهار مشیری درباره ابعاد پروژه باغ هنر، خط مشی‏ها و مسائل فنی و معماری آن توضیحاتی دادند.

مدیریت ساخت و ساز در بم

مهندس ایرج کلانتری معمار و عضو شورای معماری بم، آخرین سخنران بخش نخست این سمینار بود. وی در ابتدای سخنان خود به جلسه سال گذشته انجمن جامعه‏شناسی درباره بم اشاره کرد و گفت: من در آن جلسه متوجه شدم که علاوه بر تخریب کالبدی که در زلزله اتفاق می‏افتد، تخریب اجتماعی تا چه اندازه می‏تواند اثرگذار باشد.

کلانتری درباره فعالیت شورای معماری بم گفت: این شورا از آن جهت تأسیس شد که همه دنیا توجه خاصی نسبت به بم پیدا کرده بود و مدیران بازسازی شهر متوجه شده بودند که هر کاری که در این راستا انجام می‏دهند مورد ارزیابی مجامع بین‏المللی قرار خواهد گرفت. وی افزود: این مجموعه توانست در بضاعت محدود خود از کلیه اتفاقاتی که به عنوان ساختمان یا معماری در شهر رخ می‏دهد، یک دسته‏بندی ارائه دهد. به عبارتی، معیارهای طراحی را براساس مطالعات خود در اختیار گروه‏های طراح قرار دهد. نتیجه آن شد که توصیه‏هایی را به عنوان توصیه‏های طراحی به گروه‏های طراح دادیم. از سوی دیگر سیستم و مکانیسم‏هایی برای ارزشیابی پروژه‏ها و به کارگیری داوطلبان انجام دادیم. کلانتری ادامه داد: در بررسی‏ها متوجه شدیم بخش تولید نقشه در این فرآیند سریع‏تر از بخش اجراست. بنابراین باید به این فکر باشیم که با چه مکانیسم‏ها و روش‏هایی می توان سرعت اجرا را بالا برد. وی افزود: مشکلی که امروز در بم با آن مواجهیم این است که نمی‏دانیم آیا مثلاً نهاد بازار به عنوان یک عنصر اجتماعی در زلزله آسیب دیده است یا نه؟ و به نظر می‏رسد این پرسش را مجموعه‏ای از ترکیب امثال ما باید پاسخ دهد، نه دولت.

میزگرد بازسازی، جامعه و سازمان های محلی در بم

در بخش دوم سمینار پژوهشی بازسازی اجتماعی ـ اقتصادی بم، میزگردی با عنوان ”بازسازی، جامعه و سازمان‏های محلی در بم“ برگزار شد. در آغاز این میزگرد دکتر پرویز اجلالی از اعضای گروه جامعه‏شناسی شهر انجمن جامعه‏شناسی ایران با اشاره به همایش سال گذشته این انجمن که در آن بازسازی فیزیکی شهر بم محور اصلی مباحث بود، گفت: اکنون بعد از گذشت دو سال از زلزله، بازسازی فیزیکی به صورت مطلوب یا نامطلوب جلو رفته است و دیگر زمان آن رسیده که بیشتر از بازسازی اجتماعی و بازسازی اقتصادی بحث کنیم و اینکه در این راه، نهادهای مدنی چگونه می‏توانند مکمل فعالیت‏های دولتی باشند؟

خانم اعظم خاتم نیز در ادامه گفت: ما به یک جمع‏بندی از بازسازی بم نیاز داریم. آنطور که تحقیقات نشان می‏دهد نخبه‏گرایی وزین و مبالغه‏آمیزی در بحث طراحی و معماری داشته‏ایم اما متأسفانه برنامه‏ و طراحی همین سطح، برای بازسازی اقتصادی و اجتماعی دیده نمی‏شود. به نظر من در این تجربه، دو مسئله مهم، یکی ندیدن یکپارچگی اقتصادی ـ اجتماعی بازسازی فیزیکی و دوم عدم انتقال دانش به جامعه محلی نتیجه مطلوبی نخواهد داشت. متأسفانه بازسازی بم به عنوان یک رویداد اجتماعی کمتر مورد تحقیق قرار گرفته است. در عین حال حقیقت این است که هرسالی که از زلزله بم بگذرد، این موضوع کمتر مورد توجه و تحقیق قرار خواهد گرفت. تحقیقاتی که بتوانند پدیده بازسازی را فراتر از بررسی ساز و کارها و اقدامات دولت ببیند، کم است. در عین حال ردپای اتکاهایی که معمولاً از جامعه محلی باید گرفته شود، نیز محدود می‏باشد.

فعالیت‏های داوطلبانه در بم

در ادامه این میزگرد بحث های زیادی درباره فعالیت های داوطلبانه و به ویژه نحوه کار NGO ها در بم در گرفت. دکتر مجتبی صدریا مدرس دانشگاه توکیو، با دیدی نسبتا انتقادی به این فعالیت ها بیشتر به ابعاد جهانی موضوع و مقایسه آن با ایران پرداخت. وی گفت: به نظر من یکی از ویژگی‏های جامعه ایران این است که ما از نظر ساختار کنشی و ذهنی چندان در دنیا نیستیم. در دنیای امروز لیبرالیسم نو در حال وقوع است که طی آن مسؤولیت‏های دولت در جامعه کم می‏شود و اقدامات داوطلبانه و فعالیت‏های NGO ها افزایش می‏یابد اما به نظر من در ایران فعالان این حوزه‏ها یا آرزو دارند دولتی شوند و هنوز نشده اند و یا با هزینه کمتر بخشی از خدمات دولتی را در اختیار مردم قرار می‏دهند. اگر موضوع اصلی مشارکت و فعالیت‏های داوطلبانه، کمک به سلب مالکیت و پس گرفتن سرنوشت جامعه باشد، باید دید در شرایطی که لیبرالیسم نو مایل است گروه‏هایی مثل NGO ها خرده کاری ها را انجام دهند، در جامعه‏ای مثل ایران چه اتفاقی در حال وقوع است.

صدریا در مورد مسأله فعالیت‏های داوطلبانه در بازسازی بم گفت: در تمام صحبت‏هایی که امروز شنیدم فکر می‏کنم یک فاعل اجتماعی به عنوان مردم بم غایب است. به نظر می‏آید یکسری چتر باز در بم پیاده شدند که می‏خواهند جانشین مردم بم باشند. من فکر می‏کنم ما می‏خواهیم خود را توجیه کنیم و کار چندانی با مردم بم نداریم. تمام آنچه در بم مطرح است، تصویرسازی‏هایی است که دولت یا NGO ها راجع به خود می‏سازند. به طور کلی من فکر می‏کنم اگر بخواهیم مردم را از داده تبدیل به ذهنیت کنیم طرح جالبی برای بم نداریم.

اما در ادامه نشست، موضع دکتر صدریا در بحث خود به ویژه در زمینه NGO ها، مورد انتقاد جمعی از حاضران جلسه قرار گرفت. دکتر اجلالی در این باره گفت: من فکر می‏کنم کمی از واقع‏بینی دور شدیم. اگر ما از زاویه دید مردم بم نگاه کنیم بسیاری از مشکلات هنوز پابرجاست اما یکسری تغییراتی هم به وجود آمده است. به نظر من اساساً در جامعه ایران که سنت فعالیت‏های دولتی همواره پابرجا بوده، اینکه افراد تحصیل کرده و علاقمندان از داخل تهران، در قالب NGO ها به سمت بم رفتند، خود موضوع تحول بود. در مورد مردم ایران که عادت کرده‏اند همه کارها را به دولت واگذار کنند، به نظر من حرکتی که در بم انجام شد، با پوشش مردمی، یک گام به جلو بود. ما در جامعه‏ای زندگی می کنیم که سالیان سال از بالا به پایین همه به هم دستور می‏دادند اما به نظر من، در واکنش مردم نسبت به زلزله مشارکت تا حدی شکل گرفت. اگر این مسائل را در یک روند ببینیم و واقع‏بین باشیم، واکنشی که مردم نسبت به بم نشان دادند نشانه تحولی بود که در جامعه به تدریج ایجاد شده، جامعه حرکت کرده و سیستم های مدیریتی چه دولتی و چه روشنفکری همه تا حدی تغییر کرده‏اند. من فکر می‏کنم در این راه جز اینکه سیستم حکومتی کاراتر شده و در کنار آن نهادهای مدنی همکاری را تجربه کنند راهی نداریم. به نظر من جامعه ما پیچیده شده و ما باید چه در نهادهای دولتی و چه خصوصی یاد بگیریم که چگونه این جامعه پیچیده را اداره کنیم.

خانم خاتم نیز در این باره گفت: بازسازی در ایران به شدت دولتی است. به عنوان مثال در روزهای نخست بعد از زلزله، تمام چادرهایی که سازمان‏های خارجی داده بودند جمع‏آوری شد و چادرهای هلال احمر داده شد. این طور مدیریت فضا در مرحله امداد به این معناست که NGO به زور راه داده می‏شود اما در کل بازسازی در بم برخلاف بازسازی در تمام شهرهای جنگ زده بود. ما امروز چیزی درباره بازسازی خرمشهر نمی‏دانیم چرا که بحث خرمشهر و آبادان و حتی رودبار هیچ‏وقت بحث عمومی جامعه نشد اما بحث بم بحثی عمومی در جامعه شد. بنابراین ضمن آنکه اعتقاد من این است ممکن است NGOها خرده کاری هم انجام داده باشند ولی معتقدم که در بم حضور گروه‏های غیردولتی کمک کرد مسأله بم عمومی شود و عمومی بماند و این عمومی شدن مهم است چرا که زلزله مکرر در حال وقوع است و ابعاد شهری آن روز به روز گسترده‏تر می‏شود باید توجه کنیم که علی‏رغم 15 سال تجربه بازسازی شهری پس از جنگ و 50 سال تجربه دولتی در بازسازی پس از زلزله، مسائلی در پیشگیری از زلزله و بازسازی اتفاق می‏افتد که اساساً فنی نیست. موضوع این نیست که ما آیین‏نامه 2800 برای مقاوم‏سازی ساختمان‏ها نداریم. این آیین‏نامه در کشور ما اجرا نمی‏شود. زمانی واکسیناسیون به این مملکت آمد و معضل بیماری‏های واگیر را حل کرد. پس چرا آیین‏نامه 2800 بیماری ما را حل نمی‏کند؟ و پاسخ من این است، به این دلیل که حل این معضل نیاز به نهاد اجتماعی دارد و ناکارآمدی و ساختار بروکراتیک اجازه شکل‏گیری و نظارت را به نهاد اجتماعی نمی‏دهد. اینجاست که مهم است مسأله بم عمومی بماند تا مدام بر سر این موضوع تأکید شود که مشکل ما در پیشگیری چیست.

مهندس سعید سادات‏نیا عضو انجمن صنفی مهندسان معمار و شهرساز، سخنران بعدی در این میزگرد بود که مسأله ضرورت وجود مدیریت راهبردی را در شهر بم مورد توجه قرار داد. او گفت: بم باغ شهر سه طبقه‏ای است با قنوات متعدد که در کویر خشک برهوت پدیدار شده است و در نتیجه ما با یک موقعیت ویژه در این شهر مواجهیم. باید دید در دوره‏ای که سعی کردیم برخورد درست با مسائل توسعه شهری داشته باشیم، برای بم به عنوان نمونه چه کردیم؟

وی افزود: اگر دو سال پیش چنین فاجعه‏ای استثنایی را در پی زلزله‏ای کم قدرت داشتیم، دلیل آن سیاست‏ها و برنامه‏هایی بود که سرمایه‏های ملی موجود در بم را مورد استفاده قرار نداد و آنها را پیش از زلزله از بم فرار داده بوه و حال باید براساس دیدی سیستمی و راهبردی به سرمایه‏ها و نیروی انسانی باقی مانده کیفیت دهیم. ما به شدت دچار فقر تخصصی هستیم و نیروی متخصص را به جای صرف در ایجاد ساختار و توسعه آن، با موانع بروکراسی درون باتلاقی برده‏ایم.از سوی دیگر نیروی هدایت‏کننده و دولتی قضیه از ماجرا بیشتر استفاده تبلیغاتی می‏کند.

سادات‏نیا بدترین بخش فاجعه در شهر بم را صدمه دیدن سرمایه اجتماعی پس از زلزله دانست و با انتقاد از برخی از فعالیت های داوطلبانه و سیستم روشنفکری گفت:‏ من نمی‏دانم در شرایطی که مردم در بدترین وضع زندگی هستند، این همه ورزشگاه و مدارس تخصصی به چه منظوری قرار است ساخته شود؟ در شرایطی که نه سیستم حمل و نقل و نه اسکان درست داریم این همه خدمات فرهنگی قرار است کجا مورد استفاده قرار گیرد؟

کودکان بم

فرشید یزدانی رئیس انجمن حمایت از حقوق کودکان آخرین سخنران این میزگرد بود که دیدگاه‏های خود را در زمینه بازسازی بم مطرح کرد. او بیشتر از کودکان بمی، خدماتی که به آنها ارائه شده و وضع فعلی شان سخن گفت. وی اشاره کرد که انجمن حمایت از کودکان از همان روزهای پس از زلزله در بم حضور داشته و نخستین مدرسه هم در شهر توسط همین انجمن ساخته شده است اما اکنون پس از گذشت دو سال از واقعه، دوره گذار از بحران طی نشده است.

یزدانی گفت: ما در روانکاوی دانش‏آموزان دیدیم که آنها بسیار مسأله دارند و وقتی پی‏گیری کردیم که چرا معلمان به این مسائل توجه نمی کنند، به این نتیجه رسیدیم که مسائل و مشکلات خود معلمان هم کم نیستند. به نظر می‏آید کسی برای مددکاری معلم‏های این شهر به سراغ ایشان نرفته است. در نتیجه اضطراب و افسردگی شدید همچنان در میان کودکان و مربیان ادامه دارد.

وی افزود: ما باید فشارهایی که به کودکان وارد می‏شوند را بررسی کنیم. چه فشاری که ناشی از فضای فیزیکی زندگی در کانکس‏های 18 تا 24 متری است؛ فضایی که در آن تمام مناسبات خانوادگی از اعتیاد مرد خانواده و آزارهای جنسی و ... اتفاق می‏افتد و چه فضای نرم‏افزاری. سن ازدواج دختران به دلیل فقر و افسردگی بسیار پایین آمده و کیفیت آموزشی مدارس افت کرده است. بسیاری در این شرایط ترک تحصیل کردند. وی نتیجه حاصل از این مسائل را شکست سنگینی دانست که بعد از دو سال خود را نشان داده است.

در پایان این سمینار خانم خاتم ابراز امیدواری کرد که افرادی که به مسائل فنی بازسازی بم آشنا هستند و اکنون به نوعی به عنوان سرمایه اجتماعی و انسانی در این زمینه شناخته می شوند، همچنان نسبت به این مسأله توجه داشته و برای آن وقت بگذارند

• < قبلی
• بعدی >