گزارش نخستین نشست گروه ارزیابی تأثیرات اجتماعی (اتا)
ارزیابی تأثیرات اجتماعی ساخت گرمخانه در منطقه 16 شهرداری تهران
در اردیبهشت ماه سال 89، با ارائه درخواستی از سوی جمعی از اعضای انجمن جامعه‌شناسی ایران، گروه علمی- تخصصی جدیدی با عنوان گروه "ارزیابی تأثیرات اجتماعی (اتا)، با مدیریت دکتر محمد فاضلی و دبیری علی جنادله در انجمن جامعه‌شناسی ایران شکل گرفت. نخستین نشست گروه اتا که در روز چهارشنبه بیست و ششم خرداد ماه 89 برگزار شد، به موضوع ارزیابی تأثیرات اجتماعی ساخت گرمخانه در منطقه 16 شهرداری تهران اختصاص داشت. در این نشست، عقیل دغاغله به بیان نتایج پژوهشی که در قالب ارزیابی اجتماعی طرح در این زمینه انجام داده، پرداخت.
گرمخانه مکانی است که برای سامان‌دهی بی‌خانمان‌های شهری در نظر گرفته شده و شهرداری تهران قصد دارد تعدادی از آنها را در مناطق مختلف شهر تهران با هدف سامان‌دهی پدیده بی‌خانمانی تأسیس کند. عقیل دغاغله در بحث خود در نشست گروه اتا توضیح داد: تأسیس گرمخانه یکی از سیاست‌هایی است که در راستای کنترل پدیده بی‌خانمانی که یکی از پیامدهای گسترش شهرنشینی و فقر شهری است، تعریف می‌شود. عنوان بی‌خانمان‌های شهری که در زمره فقرای شهری محسوب می‌شوند، به افرادی اطلاق می‌شود که فاقد مکان ثابت برای اقامت شبانه خود بوده و عموماً در میادین و پارک‌ها به سر می‌برند و یا در برخی اماکن دولتی ساکن‌اند. احداث گرمخانه در تمامی کشورهای جهان به عنوان یکی از سیاست‌های کنترل این موضوع در نظر گرفته شده است. در تهران این مسأله از سال ۸۲ بیشتر مورد توجه قرار گرفت؛ زمانی که به دلیل وجود سرمای شدید و بی‌توجهی نسبت به عواقب آن، ۱۸ نفر در سطح شهر تهران جان سپردند و این موضوع در رسانه‌ها سر و صدای زیادی به پا کرد. شهرداری تهران برای کنترل بیشتر این مسأله، اقدام به احداث فضاهایی کرد که نخستین نمونه‌های آن فضاهای چادر مانندی بودند و بعد کم‌کم گرمخانه‌ها احداث شدند. این گرمخانه‌ها نیز عمدتاً سوله‌های ورزشی بودند که تغییر کاربری یافتند برای نگهداری افراد بی‌خانمان. کارکرد این مکان صرفاً برای نگهداری شبانه این افراد است یعنی تیم‌هایی هستند که ساعت ۷ شب افراد بی‌خانمان را در سطح شهر جمع‌آوری می‌کند و ۷ صبح در را باز می‌کنند که آنها به سر کارشان بروند و دوباره شب می‌توانند به آن مکان برگردند و یا برنگردند. جمع‌آوری و کنترل این افراد معمولاً توسط تیم ۱۳۷ شهرداری انجام می‌شود.
وی افزود: ظرفیت هر گرمخانه یا سوله در تهران حدود ۲۰۰ نفر است که شامل چند صف تخت‌های دو طبقه می‌شود. در این گرمخانه‌ها هیچ نظارتی بر خروج یا ورود مجدد افراد وجود ندارد. مدیران این گرمخانه‌ها خود می‌گویند هدف از طراحی این فضا این بوده که این افراد گوشه خیابان نمانند و سر و سامانی پیدا کنند. البته جدیداً شهرداری طرح احداث گرمخانه‌های مدرن را نیز شروع کرده و فعلاً قرار است در منطقه ۱۶ و در پارک ۱۲ فروردین، در حاشیه یک بافت مسکونی چنین بنایی احداث شود. فضای در نظر گرفته شده برای این گرمخانه حدود ۱۳۰۰ متر است و طراحی آن به صورت گرمخانه انتقالی است و بر اساس پیش‌بینی طراح این پروژه، ۱۲۰ تا ۱۸۰ نفر را می‌تواند پوشش دهد. این گرمخانه علاوه بر مردان، به زنان هم خدمات ارائه خواهد داد. در حال حاضر تنها در اسلامشهر مکان کوچکی برای نگهداری زنان بی‌خانمان وجود دارد. در گرمخانه منطقه 16 پیش‌بینی شده که سطوح اقامت زنان و مردان از یکدیگر متفاوت باشد و تداخل رفت و آمدی و جابجایی میان آنها به وجود نیاید. از سوی دیگر، قرار است بخشی از این گرمخانه‌ها به صورت سوئیت‌های کوچکی طراحی شوند و در اختیار خانواده‌هایی قرار گیرند که به دلیل عدم امکان پرداخت اجاره یا هر دلیل دیگری مجبورند در پارک‌ها و کنار خیابان‌ها بخوابند. در گفت‌وگوهایی که در این زمینه با مسئولان داشته‌ایم گفته شده که قرار است علاوه بر سه گروه جداگانه مردان، زنان و خانواده‌ها، بخشی از این گرمخانه نیز به کودکان خیابانی اختصاص یابد.
دغاغله در ادامه بحث خود، در مورد پدیده بی‌خانمانی توضیح داد: این پدیده در دو دسته کلی تقسیم می‌شود، بی‌خانمانی انتقالی و بی‌خانمان مزمن. بی‌خانمان انتقالی مختص افرادی‌ است که به دلیل مشکلات خاص در کوتاه مدت دچار این معضل ‌شده و مجبور به زندگی در سکونتگاه‌ها یا خیابان‌ها می‌شوند اما با رفع مشکل، امکان بازگشت آنها به زندگی عادی وجود دارد. افرادی که دچار بیماری روانی قابل علاج‌اند، بیکاران و کسانی که درآمد کافی ندارند، کسانی که در اثر مشکلات و درگیری‌های خانوادگی راهی خیابان‌ها می‌شوند و نیز معتادین، همگی عموماً در این دسته جای می‌گیرند. این در حالی است که بی‌خانمانی مزمن معمولاً شامل کسانی می‌شود که به دلیل معلولیت جسمی یا دلایل دیگر کنار خیابان رها شده‌اند و هیچ امیدی به بازگشت آنها به خانه وجود ندارد. به همین دلیل آنها در دراز مدت در یکی از این سرپناه‌ها قرار می‌گیرد. به این افراد بی‌خانمان‌های رسوبی نیز گفته می‌شود.
وی همچنین در مورد گرمخانه‌ها و سرپناه‌های در نظر گرفته شده برای افراد بی‌خانمان گفت: در مجموع دو نوع سرپناه برای این افراد تعریف شده است؛ سرپناه‌ حمایتی و مسکن حمایتی. سرپناه‌های حمایتی عموماً معطوف به بی‌خانمان‌های انتقالی‌اند و مسکن‌های حمایتی به بی‌خانمان‌های مزمن تعلق می‌گیرند. در این میان افراد بی‌خانمان در دو نوع گرمخانه‌ اضطراری و گرمخانه‌ انتقالی اسکان می‌یابند. گرمخانه‌های اضطراری برای مدت بسیار کوتاه تعریف شده‌اند. به این معنا که یک فرد بی‌خانمان که پیدا می‌کنند در اولین مرحله به گرمخانه اضطراری انتقال می‌یابد. گرمخانه اضطراری موظف است برای فرد پرونده‌ای تشکیل داده و او را قرنطینه و معاینه پزشکی کند تا تکلیفش مشخص شود که انتقالی است یا مزمن و بر این اساس به یکی از مراکز ارجاع داده می‌شود. گرمخانه‌های انتقالی نیز خود چندین نوعند و عموماً برای معتادان، جوانان فراری یا زنان آسیب دیده خشونت خانگی یا کودکان، کارگران و بیکاران، افراد دارای بیماری‌های خاص و افراد سابقه‌دار کیفری مکان‌های جداگانه‌ای در قالب سرپناه‌های انتقالی در نظر گرفته می‌شود. از سوی دیگر، خانه‌هایی که برای افراد بی‌خانمان مزمن طراحی می‌شود نیز شامل خانه‌های جمعی و مسکن اجتماعی می‌شود. خانه‌های جمعی عموماً به کودکان خیابانی، زنان بی‌سرپرست، معلولان ذهنی و جسمی و سالمندان و افراد مشابه اختصاص می‌یابد، در حالی که مسکن اجتماعی مختص نگهداری خانواده‌هایی است که فاقد درآمد لازم برای تهیه مسکنی‌ برای خود هستند و در سراسر دنیا نیز شهرداری‌ها مسکن کوچکی برای این افراد در نظر می‌گیرند.
سخنران این نشست در بخش دیگری از بحث خود، با اشاره به ضرورت انجام ارزیابی‌های اجتماعی در این قبیل طرح‌ها، گفت: در این ارزیابی‌ها، پیامدهای اجتماعی و فرهنگی مستقیم و غیرمستقیم این طرح‌ها و اثرات آن بر افراد بی‌خانمان و ساکنان و شهروندان مناطق مورد بررسی سنجیده می‌شوند. روش این ارزیابی‌ها نیز در قالب مطالعات اتا تعریف شده و عموماً ابزارهایی مانند مشاهده، مصاحبه عمیق و نیز پیمایش و گردآوری اطلاعات در آن به کار برده می‌شود. دو مورد از اصلی‌ترین پرسش‌هایی که در بخش ارزیابی مطرح می‌شود، میزان مسئولیت شهرداری و بخش‌های گوناگون آن در مورد انواع این گرمخانه‌ها و همچنین مکان‌یابی این گرمخانه‌هاست. در مورد سوال اول باید گفت هیچ اجباری در سیاست‌گذاری مجموعه شهرداری در این باره وجود ندارد. گروهی معتقدند احداث سکونتگاه‌ها وظیفه بهزیستی است و گروهی دیگر می‌گویند وظیفه شهرداری است. سرپناه‌های حمایتی که به طور کلی در قالب مسئولیت‌های بهزیستی تعریف می‌شود و البته گفته شده که به دلیل مشکلات زیاد این مجموعه‌ها بهزیستی تلاش دارد آن را به ارگان دیگری واگذار کند. بحث در مورد مسئولیت شهرداری بیشتر سرپناه‌های اضطراری را شامل می‌شود.
وی سپس با تمرکز به پروژه‌ای که برای ارزیابی اجتماعی طرح تأسیس گرمخانه بعثت واقع در منطقه ۱۶ تهران انجام داده، گفت: تأسیس این گرمخانه طبعاً پارک 12 فروردین، شهرک بعثت و محله‌های خزانه و علی‌آباد و به طور کلی منطقه ۱۶ تهران را به طور خاص‌ و مناطق 22 گانه تهران را به طور عام‌ تحت تأثیر قرار می‌دهد. از نظر اجتماعی، منطقه ۱۶ منطقه‌ای فقیرنشین است و بافتی فشرده و متراکم دارد. علاوه بر این، در این منطقه کارخانه‌های صنعتی و انبارهای زیادی هم دیده می‌شود. مناطقی با این شرایط در تهران عموماً آسیب‌خیزند. پارک ۱۲ فروردین هم یکی از آلوده‌ترین پارک‌های منطقه است که قرار است گرمخانه در آن احداث شود. بر این اساس، پیامدهای احداث این گرمخانه را می‌توان در سه دسته شامل آسیب‌هایی که در پی تأسیس چنین مرکز به محله و منطقه‌ وارد می‌شود، آسیب‌هایی که بر اثر تمرکز افراد بی‌خانمان در یک مکان شکل می‌گیرد و اثرات فرهنگی- اجتماعی ناشی از تداخلات سازمانی این طرح بر محیط اطراف آن تقسیم‌بندی کرد. مسأله ناامنی در این زمینه بسیار مهم است. در واقع مشخص شده که افرادی که در نواحی اطراف محل گرمخانه سکونت دارند، احساس ناامنی زیادی می‌کنند. این مسأله با شکایت خانواده‌ها به تعطیلی برخی گرمخانه‌ها در سطح شهر نیز انجامیده است. این ناامنی احتمالاً باعث می‌شود که پارک محله نیز کارکرد خود را از دست بدهد. در منطقه فقیرنشین هم وقتی شما یک پارک را از افراد می‌گیرید، به سختی جایگزینی برای آن پیدا می‌شود و حتی ممکن است امکان تفریح برای خانواده‌ها از هفته‌ای یک بار به ماهی یک بار تبدیل شود.
دغاغله ادامه داد: در ماتریس دامنه‌یابی که برای کار تعریف شده، تأثیرات اولیه طرح گرمخانه‌ها مثبت ارزیابی شده است؛ به این معنی که اگر این کار صورت نگیرد، امکان پراکندگی افراد در شهر، مرگ و میر یا دشواری خدمات‌رسانی به آنها در زمینه‌های مختلف، گسترش آسیب‌هایی مانند تکدی‌گری، تأثیرپذیری افراد مستعد بی‌خانمان شدن وجود دارد. این در حالی است که با تأسیس گرمخانه نیز مشکلات دیگری از جمله تمرکز فقر و تبعات ناشی از آن، تمرکز بالای این افراد در یک یا دو محله، افزایش امکان توزیع مواد مخدر و مشروبات الکلی افزایش می‌یابد. تحقیقات نشان داده که ۸۰ درصد این بی‌خانمان‌ها معتاد به مواد مخدر هستند و با تمرکز در یک نقطه حتی در شیوه مصرف مواد مخدر هم از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند. در مورد مشکلات و مسائل ساکنان منطقه نیز می‌توان به نشانه‌هایی مانند جابجایی بسیاری از خانواده‌های ساکن اطراف گرمخانه بعثت، به ویژه مستأجران و کاهش قیمت واحدهای مسکونی اشاره کرد. از سوی دیگر، با انتشار خبر ایجاد چنین گرمخانه‌ای این احتمال وجود دارد که بی‌خانمان‌های مناطق گوناگون و حتی شهرهای دیگر خود را به آنجا برسانند که از امکانات و خدمات آن برخوردار شوند. در این شرایط باید در نظر داشت که افرادی که در این گرمخانه‌ها به سر می‌برند، عموماً شناسنامه و هویت مشخصی ندارند و این اماکن می‌توانند گاه مأمنی برای فعالیت‌های مجرمانه شود. به خصوص که بسیاری از ساکنان این مراکز به دلیل یأس و نداشتن پشتوانه خانوادگی به راحتی جذب کارهای خلاف می‌شوند. از سوی دیگر، احتمال وقوع رفتارهای بزهکارانه‌ای مانند تعرض به هم‌جنسان، خودکشی، درگیری و نزاع در فضای بسته این گرمخانه زیاد است. امکان انتقال بیماری‌های مسری نیز از جمله دیگر معضلات این گرمخانه‌هاست. متأسفانه گرمخانه‌های اضطراری قرنطینه ندارند و به همین دلیل این امکان وجود دارد که فرد بی‌خانمانی که ممکن بود در یکی از پارک‌ها روز‌ها زندگی کند، با ورود به گرمخانه و قرار گرفتن در کنار یک فرد هپاتیتی یا ایدزی، مبتلا می‌شود. به همین دلیل وجود فوریت‌های پزشکی و نظارت کامل تیم‌های پزشکی و روان‌پزشکی در این مراکز بسیار ضروری است. از سوی دیگر، امکان ایجاد روحیه تن‌پروری و جذب افراد راحت‌طلبی که امکان تأمین زندگی خود را دارند با وعده غذا و سیگار نیز می‌تواند از کارکردهای منفی چنین مراکزی باشد. به همین دلیل شهرداری تصمیم گرفته خبر تأسیس چنین مراکزی را چندان رسانه‌ای نکند.
عقیل دغاغله در پایان سخنان خود در نشست گروه ارزیابی تأثیرات اجتماعی (اتا) خاطرنشان کرد که پروژه تأسیس گرمخانه بعثت اکنون تصویب شده و امکان تغییر کلیات آن وجود ندارد. بنابراین در چنین شرایطی باید دید که چگونه می‌توان با ارزیابی‌ها به راه‌کارها و اقداماتی تعدیلی اندیشید که آسیب‌های احتمالی تأسیس چنین فضایی را کاهش داده و کارکرد مثبت آن را تقویت کنند.

• < قبلی
• بعدی >