جلسه گروه جامعه شناسی اقتصادی با موضوع «نقد و بررسی کتاب پیشه وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی (جستارهایی در تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران)» با حضور دکتر یزدان فرخی مترجم کتاب و دکتر سعیدی، روز یکشنبه اول آذرماه 94 در دفتر انجمن جامعه شناسی برگزار شد.

در آغاز این نشست دکتر فرخی درباره این کتاب گفت: موضوع اصلی کتاب، تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران به ‌ویژه در دوران صفویه است. دکتر کیوانی، کتاب را در دهه اول انقلاب نوشته است و در این دوران توجه به توده مردم و پیشینه مردم برای مولف مهم بوده است، اما متاسفانه فضا برای دامن زدن به این مفهوم وجود نداشته است. این کتاب به عنوان یکی از کارهای نادر در این حوزه مورد توجه شرق شناسان قرار گرفت و باعث معرفی کتاب گردید. محتوای کتاب درباره ارتباط پیشه وران با دستگاه حکومتی است و به رسوم فرهنگی، مالیات و غیره پرداخته است و تلاش کرده است تا اسناد را مورد توجه قرار دهد و اسناد معرفی شده برای استفاده در کتاب وجود دارد. دکتر کیوانی با توجه به تجربه زیسته خود در اروپا تلاش کرده است تا این اصناف را با معادل خویش در اروپا مقایسه کند.

در ادامه نشست که به صورت گفتگویی بین دکتر سعیدی و مترجم کتاب بود، دکتر سعیدی گفت: در جامعه شناسی اقتصادی متون تاریخی به عنوان یکی از اسناد مورد توجه قرار دارد. این متن تاریخی، امکان تاریخی برای مقایسه را ایجاد می کند. هرچند که به نظر می رسد چارچوب نظری در کتاب نیامده است اما نگاه وبری مولف در آن مشخص است. در نتیجه در این کتاب می بینیم که به دنبال ارائه و تحلیل با قانون عام منفعت نیست و حتی در طبقه بندی های مختلف صنفی می توان روابط اجتماعی را بیشتر از منفعت گرایی مشاهده کرد. در مقایسه این کار پژوهشی با کار احمد اشرف این تحقیق نشان می دهد که اصناف در دوره صفویه علی رغم دستگاه و جمع داشتن، انجمن های کاملا مستقلی نبوده اند. در این کتاب از واژه «گیلد» استفاده شده است ولی احمد اشرف، اصناف را با گیلد اروپایی متفاوت دانسته است. مترجم کتاب در این مورد عنوان کرد: نویسنده اعتقاد دارد اصناف ایرانی همان اصناف اروپایی (گیلد) هستند اما فرصت رشد نداشته اند. مثلا کلمه پاتوق کلمه صنفی- پیشه وری مربوط به دوره مغول است. هر صنف برای خودش علمی داشت و پای آن جمع می شدند و دادگاه صنفی برگزار می کردند.

دکتر سعیدی افزود: نویسنده از منابعی استفاده کرده است که سایر محققان استفاده نکرده اند. دکتر کیوانی به مدارک و منابع عثمانی اشاره می کند ولی به نظر می رسد به اسناد فوق دسترسی نداشته است. مترجم در این باره گفت: به نظر می رسد نویسنده درباره اصناف عثمانی به کارهای روحانی بسنده کرده است. ایرادی که نویسنده از کار احمد اشرف گرفته است، استفاده ایشان از آیین شهرداری ابن اخوه و تعمیم آن به اصناف ایرانی است.

آقای دکتر سعیدی ادامه داد: وضعیت گیلد و اصناف ایرانی در دوره مشروطه و پهلوی با گذشته هم خوانی داشته است و در کار آقای اشرف این یکدستی وجود دارد. برای مقایسه ویژگی های اصناف در چند فاکتور زیر قابل مقایسه است:

1- وظایف و کارکرد اصناف بیشتر از گیلدها بوده است یعنی برای ایرانیان و شرقی ها، اصناف کارکرد فرهنگی و اجتماعی نیز داشته اند و این نشانگر حک شدگی کنش های اقتصادی ایرانیان در روابط اجتماعی است. 2- قدرت اقتصادی گیلدها و قدرت نظارت بر امور حرفه ای شان بیشتر بوده است درحالی که در فضای ایران بیشتر فضای خانوادگی حاکم بوده است. 3- گیلدها شامل اقرارمندان و بازرگانان بودند اما اصناف شرقی حرفه های متعددی داشته اند. 4- روسای اصناف مباشر امور حاکم بودند اما در گیلدها این موضوع کمتر بود و استقلال نسبی برای تعیین روسا در گیلدها وجود داشت. 5- روسای گیلدها را اعضای گیلد انتخاب می کردند ولی در شرق، روسای اصناف توسط حاکم با هماهنگی اعضا انتخاب می شدند. 6- اصناف شرقی به لحاظ وضع بازار و ارتباط با روحانیون با گیلدها متفاوت هستند هرچند که این مورد قابل نقد است. 7- گیلدها در شهرهای مستقل وجود داشتند و تفکیک جغرافیایی بین آنها بوده است که تضادی بین شالوده شهری و روستایی ایجاد می کرد.

دکتر فرخی درمورد اول گفت: نویسنده دقیقا چنین اعتقادی در مورد ایران دارد و این رنگ و بوی شرقی برگرفته از فتوت بوده است اما فرصت تحقیق و بازخوانی تمام متون به دست نیامده است. می توان در اینجا این سوال را مطرح کرد که آیا می توان این بحث را با نگاهی به نظریه اخلاق حرفه ای دورکیم و ربط آن با اصناف شرقی و فضای ایران پیش برد؟. بخشی از بحث، عقب مانده بودن صنف ها را مدنظر دارد. درحالی که در تاریخ و به عنوان مثال در اسرار التوحید، تفکیک شهر و روستا کاملا مشخص است. درباره نظارت محتسب نگاه های تاریخی بسیار متفاوتی وجود دارد و ما معمولا به بخش منفی آن توجه داریم درحالی که محتسب بر اوزان و امور صنف نظارت داشته است. در این خصوص کار خانم لمپتون و تعمیم های ایشان نارواست. در آن دوره کار حکومت گرفتن مالیات بوده است و اگر تامین می شد درخصوص اصناف آزادی بیشتری روا می داشت؛ به عبارتی در مورد مسائل اقتصادی فضا بسته بود ولی در مسائل دیگر اینطور نبود. دکتر سعیدی اشاره کرد: اشرف می گوید دخالت دولت درحد مالیات گرفتن بود و اساسا هر فرد به واسطه مالیاتی که می داد به صنف ورود پیدا می کرد درواقع گویا دولت باعث طبقه بندی اصناف می شد. اشرف و کیوانی به قول گابریل بر می گویند در نهایت قاضیان دولتی نقش تعیین کننده داشتند و اصناف در دوره عثمانی در قراردادهای بین خود آزادی کامل داشتند؛ اگر اختلافی پیدا می شد به قاضی مراجعه می کردند. درواقع، نه روابط در گذشته بسیار حک شده بوده و نه اکنون بسیار فکر شده است. مترجم در این مورد اظهار کرد: قانون نوشته شده فتوت بین اصناف، کنترل درونی و محتسب، کنترل بیرونی اصناف به شمار می آمدند. حسبه نامه ها، تقلب ها و تخلف های حرفه ای را بازگو می کردند تا مورد نظارت و کنترل قرار بگیرند.

در بخش پایانی جلسه، بحث و نقدهای بسیاری بین حضار درباره ویژگی های تاریخ ایران و انواع نقل ها و توصیف ها از وضعیت آن به عمل آمد.

 

• < قبلی
• بعدی >