چهارمین نشست از سلسله نشست‌های «روشنفکری، جریان‌ها و دغدغه‌ها» دفتر انجمن جامعه‌شناسی ایران در قزوین با همکاری دفتر استان گلستان انجمن جامعه‌شناسی ایران با عنوان "نقش احزاب و انجمن‌ها از مشروطه تا کنون" در تاریخ بیستم بهمن ماه 1400 در بستر اسکای روم برگزار شد.
در این نشست مجازی دکتر الهام نظری و دکتر نعیمی جورشری، دکتر حاتمی و دکتر ممشلو حضور داشتند. نشست با توضیحات دکتر نظری در ارتباط با این سلسله نشست‌ها آغاز شد. سپس ایشان با طرح موضوع این نشست، مهمانان را دعوت به بیان نظرات خود کرد که چکیده مباحث مطرح شده را در ادامه می‌خوانید.
دکتر نعیمی جورشری: چنان که می‌دانیم گیلان در اواخر قاجاریه از جمله قطب‌های اصلی مشروطه خواهی به شمار می‌رفته و نقش پررنگی در احیای مشروطه داشته است. براین اساس پرسش اصلی این گفتار عبارت خواهد بود از اینکه ساختار و تشکیلات گیلان در عهد مشروطیت به چه ترتیب بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش، محورهای اصلی زیر به بحث نهاده شده است:
- مفهوم کاوی و تاریخچه
- تفکیک دو نوع تشکل
- الف. تشکل‌های معطوف به دیوان؛ انجمنهای ملی/ انجمنهای بلدیه/ انجمن حفظ الصحه/ انجمن معارف
- ب. تشکل‌های معطوف به جنبش ؛ کمیته سری/ فرقه مجاهدین/ انجمن عباسی/ داشناکسوتیون و هنچاک گیلان/ کمیته ستار
تفکیک دو سنخ تشکیلات سیاسی فوق به دقت بحث یاری خواهد رساند. چنانکه در محورها طرح شده، تشکل‌های معطوف به دیوان از زمره تشکیلات گیلان بودند که در جهت نهاد سازی و تدوین ساختار نوین فعالیت داشتند. آنها به تاسی از پایتخت و قانون‌گذاری‌های آن عمل می‌نمودند که مصداق‌هایش در اینجا بررسی شده است. سنخ دوم تشکل‌های معطوف به جنبش بودند که مستقل از دولت مرکزی و منبعث از مطالبات مردمی ظهور داشتند. این طیف از مشروطه‌خواهی در گیلان دارای تنوع بالایی بوده و مصداق‌های فراوان داشته که مؤید غنای جامعه مدنی و سیاسی وقت نزد گیلکان است. طیف بندی این تشکل‌ها از حیث جنبش خواهی، تعلقات ایدیولوژیک و قومیت متفاوت است. شاخص‌ترین این انجمن‌ها در اینجا بحث نهاده شد.
در یک جمع بندی و تصویر کلی می‌توان دید که گیلان دارای تشکیلات وسیع و متنوع در عهد مشروطیت بوده که نظیر آن در سایر مناطق ایران کمتر دیده می‌شود. همین امر بر ایفای نقش پررنگ گیلان در انقلاب مشروطه منجر شد.
منابع برای مطالعات تکمیلی:
- مشروطه گیلان/ ه.ل. رابینو
- گیلان در جنبش مشروطیت/ ابراهیم فخرایی
- پیشینه اجتماعی و اقتصادی جنبش مشروطیت و.../ خسرو شاکری
- انجمنهای گیلان در عصر مشروطه/ هومن یوسف دهی
- عبور از استبداد مرکزی، بررسی.../ علی مرادی مراغه ای
- فرهنگ احزاب و جمعیت های سیاسی ایران/ محسن مدیر شانه چی
- انجمن های سری در انقلاب مشروطیت/ اسماعیل رایین
دکتر حاتمی: یکی از مهمترین پیامدهای انقلاب مشروطیت ایران، تأثیری بود که در شکل‌گیری نهادهای دموکراتیک و مردمی بر جای نهاد. در واقع با درآمدن ایران در زمره کشورهای دارای حکومت قانون، از مهمترین برنامه‌هایی که می‌توانست مشارکت مردم در امور شهری را تضمین و آنان را با رسم و رسوم مشروطه‌گری آشنا سازد، سپردن امور محلّی به خود مردم بود. بر همین مبنا بود که انجمنهای مختلف مردمی در شهرهای گوناگون شکل گرفت. همچنین شکل‌گیری انجمنهای مردمی‌خواه رسمی و غیررسمی نشان دهنده نیازهای مردم برای سامان دموکراتیک جامعه بود. در این میان انجمن بلدیّه به دلیل کارکرد منحصر به فرد خود، آرزوی مردم جهت پیاده کردن الگوهای شهرنشینی نو را محقق ساخت. اقدامات این انجمن در بطن جامعه قرار داشت و با زندگی روزمره مردم در تماس بود.
پس از تصویب قانون بلدیّه در مجلس شورای ملّی، ساز و کار شکل‌گیری انجمن بلدیّه در شهرهای مختلف فراهم شد. شهر قزوین نیز در دوره اول مجلس شواری ملّی از این نهاد برخوردار گردید. در سال 1325 هجری این انجمن در قزوین پایه گذاری شد و میرزا حسن رئیس المجاهدین به عنوان نخستین رئیس آن انتخاب گردید. گرچه آگاهی‌های کمی درباره کیفیت شکل‌گیری این انجمن در قزوین داریم، اما بر مبنای همین آگاهی‌های موجود نیز می توان گفت صرف تشکیل چنین نهاد مردمی در پایان ربع نخست سده چهارم هجری گام بسیار مهم و مبارکی در بسط نقش نهادهای مردمی در مدیریت شهری بوده است.
منابع برای مطالعات تکمیلی:
- اسناد آرشیو ملی (مشروطیت در قزوین)
- رضا صمدی ها، قزوین از بلدیه تا شهرداری
- روزنامه های عصر مشروطه
- سیدمحمدعلی گلریز، مینودر
- مهدی نورمحمدی، قزوین در انقلاب مشروطیت
- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی
احزاب و گروه های استرآباد در عصر مشروطه
دکتر ممشلو
برای بررسی احزاب و گروه‌ها در ایران ، ابتدا باید بررسی کرد چرا احزاب و گروه‌ها در سال‌های متمادی در ایران نتوانستن شکل بگیرند؟ در حقیقت ساختار سیاسی ایران به گونه‌ای است که امکان شکل‌گیری جریان‌های سیاسی و اصلاحی در آن وجود ندارد، در طول تاریخ ایران ساختار سیاسی ایران؛ تمرکز گرا و استبدادی بوده و این ساختار از دو طریق مشروعیت خود را به دست می آورده است.
اول مشروعیت فره ایزدی ، دوم از طریق مشروعیت دودمانی ، که تمام ساختارهای سیاسی ایران مشروعیت خود را از این دو طریق کسب می کردند و مردم در این ساختار هرگز نقشی نداشتند.
علل شکل‌گیری نهضت مشروطه را باید در دو علت خارجی و داخلی جستجو کرد : علل خارجی مانند حوادث قرن نوزدهم در اروپا ، انقلاب مشروطه مصر، هند و روسیه و عوامل داخلی چون چاپ روزنامه‌ها ، تاسیس مدرسه دارالفنون و اعزام دانشجویان به خارج و ورود کارشناسان خارجی به ایران.
در استرآباد سه گروه نقش مهمی در شکل گیری احزاب داشتند : 1- تجار که با مراودات اقتصادی به کشورهای دیگر در آگاهی مردم نقش داشتند که هدایت این جریان در استرآباد به‌عهده رمضانعلی تاجر وکیل التجار استرآباد بود 2- روحانیت که نقش اصلی را در هدایت جریان مشروطه در استرآباد داشت رهبر این گروه حاج محمد حسین مقصودلو بوده 3- خوانین که بر دو دسته بودند. عمده خوانین استرآباد بیشتر طرفدار حکومت و مخالف مشروطه و خوانین ترکمن که طرفدار مشروطه‌خواهان هستند. اولین حزب و گروهی که در استرآباد شکل گرفت انجمنهای ایالتی و ولایتی بودند این انجمن‌ها بیشتر به تصمیمات حکومت از طریق انتشار شب نامه‌ها و دعوت به اعتصابات اقدام می‌کردند .
حزب بعدی حزب اجتماعیون و عامیون بودند که از انقلاب روسیه و جریان‌های سیاسی در آذربایجان الهام می گرفتند . حزب دیگری که در استرآباد فعال بود حزب دموکرات است که از همین انحلال اجتماعیون و عامیون شکل گرفت و اندیشه ضد روسی داشتند . این جریان در استرآباد توسط محمد حسین مقصودلو رهبری می‌شد که از طریق همین حزب وارد مجلس شد. بعد از از انحلال حزب دموکرات احزاب تشکیلی و غیر تشکیلی در استرآباد شکل گرفت. احزاب تشکیلاتی عمدتاً طرفدار مشروطه و غیر تشکیلاتی‌ها که عمدتاً خوانین بودند بر ضد مشروطه بودند. از عمده‌ترین احزاب تشکیلاتی در استرآباد می‌توان به جمعیت اجتماعیون و اتحادیون اشاره کرد که هنوز مرام نامه این حزب در استرآباد نزد خانواده امیرلطیفی وجود دارد از دیگر انجمن‌ها در استرآباد می توان به احزاب بانوان اشاره کرد که بیشتر به کارهای عام المنفعه می‌پرداختند از شخصیت‌های مهم این گروه می‌توان به "بی بی خانم" دختر یکی از بزرگان لشکری در استرآباد اشاره کرد و کتاب معایب الرجال متعلق به این بانوی فرهیخته استرآبادی می‌باشد.
منابع تکمیلی برای مطالعه:
- تاریخ مشروطه ایران (کسروی)
- تاریخ مشروطه ایران (ملک زاده)
- اسناد تاریخی و وقایع مشروطه در ایران
- انقلاب مشروطه در استرآباد (معطوفی)
- کتیبه‌های هخامنشیان
- این نشست با جمع‌بندی مباحث مطرح شده توسط دکتر نظری و پرسش و پاسخ میان حضار و سخنرانان به پایان رسید.
- توضیحات
- زیر مجموعه: گزارش نشست ها
- دسته: گزارش نشست دفتر قزوین
- آخرین به روز رسانی در 15 فروردين 1401